جامع الأسرار و منبع الأنوار: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'کوربن، هانري' به 'کربن، هانری') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ابن عربی (ابهام زدایی)' به 'ابن عربی (ابهام‌زدایی)') |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
[[يحيي، عثمان اسماعيل]] (مقدمه‌نويس) | [[يحيي، عثمان اسماعيل]] (مقدمه‌نويس) | ||
|زبان | |زبان | ||
| زبان = | | زبان =فارسی | ||
| کد کنگره =آ4ج8 / 283/2 BP | | کد کنگره =آ4ج8 / 283/2 BP | ||
| موضوع = | | موضوع = | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =35236 | ||
| کتابخوان همراه نور =35236 | | کتابخوان همراه نور =35236 | ||
| کد پدیدآور =02800 | | کد پدیدآور =02800 | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
}} | }} | ||
'''جامع الأسرار ومنبع الأنوار ويليه رسالة نقد النقود في معرفة الوجود'''، اثر سید حیدر بن علی بن حیدر عبید حسینی آملی (متولد 720ق - زنده تا 782ق)، کتابی است در عرفان که با تحقیق و تصحیح هنری کربن و عثمان اسماعیل | '''جامع الأسرار ومنبع الأنوار ويليه رسالة نقد النقود في معرفة الوجود'''، اثر [[آملی، سید حیدر|سید حیدر بن علی بن حیدر عبید حسینی آملی]] (متولد 720ق - زنده تا 782ق)، کتابی است در عرفان که با تحقیق و تصحیح [[کربن، هانری|هنری کربن]] و [[يحيي، عثمان اسماعيل|عثمان اسماعیل یحیی]]، به چاپ رسیده است. | ||
ازآنجاکه «رسالة نقد النقود في معرفة الوجود» به‌صورت مستقل معرفی شده است، در این نوشتار، فقط به معرفی «جامع الأسرار ومنبع الأنوار» پرداخته می‌شود. | ازآنجاکه «رسالة نقد النقود في معرفة الوجود» به‌صورت مستقل معرفی شده است، در این نوشتار، فقط به معرفی «جامع الأسرار ومنبع الأنوار» پرداخته می‌شود. | ||
| خط ۳۷: | خط ۳۷: | ||
==تاریخ نگارش== | ==تاریخ نگارش== | ||
آملی در دوران کهولت و در نجف، تألیف این اثر را تمام کرده است؛ بنابراین، به نظر می‌رسد که احتمال نگارش آن، در 752ق، در 32 سالگی وی، اشتباه باشد. وی این کتاب را پس از رسائلی همچون «منتخب التأويل»، «الأركان»، «الأمانة» و «التنزيه» نگاشته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | [[آملی، سید حیدر|آملی]] در دوران کهولت و در نجف، تألیف این اثر را تمام کرده است؛ بنابراین، به نظر می‌رسد که احتمال نگارش آن، در 752ق، در 32 سالگی وی، اشتباه باشد. وی این کتاب را پس از رسائلی همچون «منتخب التأويل»، «الأركان»، «الأمانة» و «التنزيه» نگاشته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
==انگیزه نگارش== | ==انگیزه نگارش== | ||
| خط ۴۵: | خط ۴۵: | ||
کتاب با مقدمه‌ای از محققین آغاز گردیده است. مطالب «جامع الأسرار»، مشتمل است بر یک مقدمه و سه اصل و هر اصل، دارای چندین قاعده می‌باشد. | کتاب با مقدمه‌ای از محققین آغاز گردیده است. مطالب «جامع الأسرار»، مشتمل است بر یک مقدمه و سه اصل و هر اصل، دارای چندین قاعده می‌باشد. | ||
سید حیدر در تألیف «جامع الأسرار» از این آثار، استفاده کرده است: «إحياء علوم الدين» غزالی، | [[سید حیدر آملی|سید حیدر]] در تألیف «جامع الأسرار» از این آثار، استفاده کرده است: «إحياء علوم الدين» غزالی، «[[منازل السائرین إلی الحق المبین|منازل السائرين]]» [[انصاری، عبدالله بن محمد|خواجه عبدالله انصاری]]، «[[شرح منازل السائرين (التلمسانى)|شرح منازل السائرين]]» [[تلمسانی، سلیمان بن علی|تلمسانی]] و [[کاشانی، عبدالرزاق|عبدالرزاق کاشانی]]، «[[الفتوحات المكية]]» و «[[فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)|فصوص الحكم]]» و شروح آن و «[[مجموعة رسائل ابن عربی|رسائل]]» [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربی]]، «[[اوصاف الاشراف|أوصاف الأشراف]] و «رساله علم» [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیرالدین طوسی]]، «تأویلات» [[کاشانی، عبدالرزاق|عبدالرزاق کاشانی]]، «[[تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين]]» [[راغب اصفهانی، حسین بن محمد|راغب اصفهانی]]، «شرح نهج‌البلاغه» و «[[منهاج العارفين]]» [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن میثم بحرانی]] در شرح کلام حضرت امیر(ع)، «رساله وجود مطلق» [[ترکه اصفهانی، علی بن محمد|صدرالدین ترکه]] و رسائل و دیگر نوشته‌های خودش<ref>ر.ک: همان، ص319</ref>. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در مقدمه، به کتاب‌شناسی آثار سید حیدر آملی پرداخته شده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص1-57</ref>. | در مقدمه، به کتاب‌شناسی آثار [[آملی، سید حیدر|سید حیدر آملی]] پرداخته شده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص1-57</ref>. | ||
به گفته مؤلف، «جامع الأسرار»، تکرار لفظی و معنایی ندارد و جامع اسرار انبیا و اولیا به‌حسب ظاهر و باطن و متصف به مقام محمدی است و هدف اصلی آن، تبیین توحید است و بهره‌بر‌داری از آن، منوط به توجه تام و صفای ذهن و خلوص اعتقاد و تسلیم کامل و یا با مدد گرفتن از عارف کامل، محقق است<ref>ر.ک: سجادی، سید جعفر، ص318-319</ref>. | به گفته مؤلف، «جامع الأسرار»، تکرار لفظی و معنایی ندارد و جامع اسرار انبیا و اولیا به‌حسب ظاهر و باطن و متصف به مقام محمدی است و هدف اصلی آن، تبیین توحید است و بهره‌بر‌داری از آن، منوط به توجه تام و صفای ذهن و خلوص اعتقاد و تسلیم کامل و یا با مدد گرفتن از عارف کامل، محقق است<ref>ر.ک: سجادی، سید جعفر، ص318-319</ref>. | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۶: | ||
«جامع الأسرار» شامل سه اصل و هر اصل آن، شامل چهار قاعده است. بزرگ‌ترین اصل آن، یعنی اصل اول، در باب توحید و اقسام آن است و چهار قاعده آن، عبارتند از: در بیان فضیلت توحید، در تعریف توحید، در تقسیم توحید و در بیان چگونگی توحید<ref>ر.ک: همان، ص319</ref>. | «جامع الأسرار» شامل سه اصل و هر اصل آن، شامل چهار قاعده است. بزرگ‌ترین اصل آن، یعنی اصل اول، در باب توحید و اقسام آن است و چهار قاعده آن، عبارتند از: در بیان فضیلت توحید، در تعریف توحید، در تقسیم توحید و در بیان چگونگی توحید<ref>ر.ک: همان، ص319</ref>. | ||
مؤلف در اصل دوم، با تکیه بر آیات قرآنی و احادیث نبوی و روایات ولوی و سخنان مشایخ، به تحلیل حقیقت توحید پرداخته و در قاعده اول این اصل، به کلام الله، در قاعده دوم به کلام انبیا، در قاعده سوم به کلام اولیاء الله و در قاعده چهارم، به گفتار مشایخ عرفان، استشهاد کرده است. گفتنی است که در قاعده دوم، به گفتار پیامبر(ص)، در قاعده سوم به کلام حضرت علی(ع) و در قاعده چهارم، به سخنان خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرين» اکتفا کرده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | مؤلف در اصل دوم، با تکیه بر آیات قرآنی و احادیث نبوی و روایات ولوی و سخنان مشایخ، به تحلیل حقیقت توحید پرداخته و در قاعده اول این اصل، به کلام الله، در قاعده دوم به کلام انبیا، در قاعده سوم به کلام اولیاء الله و در قاعده چهارم، به گفتار مشایخ عرفان، استشهاد کرده است. گفتنی است که در قاعده دوم، به گفتار پیامبر(ص)، در قاعده سوم به کلام [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] و در قاعده چهارم، به سخنان [[انصاری، عبدالله بن محمد|خواجه عبدالله انصاری]] در «منازل السائرين» اکتفا کرده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
اصل سوم، در باب توابع و لواحق اسرار شریعت‌های الهی است که همه قواعد این اصل بر سه مفهوم بنیادین عرفان شیعی بنا شده است: | اصل سوم، در باب توابع و لواحق اسرار شریعت‌های الهی است که همه قواعد این اصل بر سه مفهوم بنیادین عرفان شیعی بنا شده است: | ||
| خط ۶۹: | خط ۶۹: | ||
اساسی‌ترین بحث «جامع الأسرار»، این است که شیعیان حقیقی، صوفیانند و صوفیان حقیقی، شیعیانند. در این کتاب، بی‌بهره بودن صوفیه از اسرار الهی و انحصار این اسرار به امامان معصوم(ع) رد شده است. از طرف دیگر، مؤلف نفی فضائل عرفانی را از امامان توسط صوفیه نپذیرفته و آن را از جهل صوفیه دانسته است و نیز بیان کرده که تنها فرقه حقه صوفیه، فرقه‌ای است که از اسرار الهی بهره‌مند است و به امامان معصوم(ع) ایمان ظاهری و باطنی دارد. به عقیده وی، امامان منبع علوم و معدن اسرارند و صوفیه نیز سر ولایت را از امامان دریافت کرده‌اند و تنها فرقه حقه شیعه، شیعه دوازده‌امامی است<ref>ر.ک: همان</ref>. | اساسی‌ترین بحث «جامع الأسرار»، این است که شیعیان حقیقی، صوفیانند و صوفیان حقیقی، شیعیانند. در این کتاب، بی‌بهره بودن صوفیه از اسرار الهی و انحصار این اسرار به امامان معصوم(ع) رد شده است. از طرف دیگر، مؤلف نفی فضائل عرفانی را از امامان توسط صوفیه نپذیرفته و آن را از جهل صوفیه دانسته است و نیز بیان کرده که تنها فرقه حقه صوفیه، فرقه‌ای است که از اسرار الهی بهره‌مند است و به امامان معصوم(ع) ایمان ظاهری و باطنی دارد. به عقیده وی، امامان منبع علوم و معدن اسرارند و صوفیه نیز سر ولایت را از امامان دریافت کرده‌اند و تنها فرقه حقه شیعه، شیعه دوازده‌امامی است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
سید حیدر در بحث تعیین خاتم ولایت، برخی از آموزه‌های اصلی ابن عربی و شارحان او، به‌ویژ قیصری را دگرگون ساخته و برخلاف ابن عربی و برخی مریدانش - که حضرت عیسی(ع) را خاتم اولیای مطلق و ابن عربی را خاتم اولیای مقید معرفی می‌کنند - خاتم اولیای مطلق را حضرت علی(ع) و خاتم اولیای مقید را حضرت مهدی(عج) معرفی کرده و سبب اشتباه ابن عربی و قیصری را در این مسئله، پیروی آنان از مذاهب تسنن و تعصب داشتن به آن دانسته است. به نظر کوربن، با این تغییر یا اصلاح، آموزه‌های ابن عربی تا به امروز، در حکمت شیعی ادغام شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | [[آملی، سید حیدر|سید حیدر]] در بحث تعیین خاتم ولایت، برخی از آموزه‌های اصلی ابن عربی و شارحان او، به‌ویژ قیصری را دگرگون ساخته و برخلاف ابن عربی و برخی مریدانش - که حضرت عیسی(ع) را خاتم اولیای مطلق و [[ابن عربی (ابهام‌زدایی)|ابن عربی]] را خاتم اولیای مقید معرفی می‌کنند - خاتم اولیای مطلق را [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] و خاتم اولیای مقید را حضرت مهدی(عج) معرفی کرده و سبب اشتباه ابن عربی و قیصری را در این مسئله، پیروی آنان از مذاهب تسنن و تعصب داشتن به آن دانسته است. به نظر کوربن، با این تغییر یا اصلاح، آموزه‌های ابن عربی تا به امروز، در حکمت شیعی ادغام شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
برخی از ابتکارات سید حیدر در «جامع الأسرار» اینهاست: | برخی از ابتکارات [[آملی، سید حیدر|سید حیدر]] در «جامع الأسرار» اینهاست: | ||
# ارجاع حضرات خمس به حضرات ثلاث؛ | # ارجاع حضرات خمس به حضرات ثلاث؛ | ||
# ارائه وحدت وجود در قالب توحید وجودی؛ | # ارائه وحدت وجود در قالب توحید وجودی؛ | ||
| خط ۸۰: | خط ۸۰: | ||
در «جامع الأسرار» شریعت و طریقت و حقیقت، به‌عنوان حقیقت واحدی که دارای اعتبارات گوناگونند، معرفی می‌شود. همچنین مؤلف، الحاد اسماعیلیه را در نفهمیدن چگونگی برتری ولایت بر نبوت و الحاد نصیریه (فرقه‌ای از غالیان در نواحی شام) را در نفهمیدن حقیقت ولایت و خواص آن بیان می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص320</ref>. | در «جامع الأسرار» شریعت و طریقت و حقیقت، به‌عنوان حقیقت واحدی که دارای اعتبارات گوناگونند، معرفی می‌شود. همچنین مؤلف، الحاد اسماعیلیه را در نفهمیدن چگونگی برتری ولایت بر نبوت و الحاد نصیریه (فرقه‌ای از غالیان در نواحی شام) را در نفهمیدن حقیقت ولایت و خواص آن بیان می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص320</ref>. | ||
سید حیدر از آرای فلاسفه در باب قاعده الواحد (نفی صدور کثیر از واحد) و نفی علم حق به جزئیات و آرای معتزله و اشاعره در باب وجود و ذات حق و عینیت یا زیادت صفات حق انتقاد کرده و معتقد است که با تحصیل علوم رسمی و کسبی (علم کلام و فلسفه) نه‌تنها معرفت الله حاصل نمی‌شود، بلکه شکوک و شبهه‌های انسان افزایش می‌یابد<ref>ر.ک: همان</ref>. | [[آملی، سید حیدر|سید حیدر]] از آرای فلاسفه در باب قاعده الواحد (نفی صدور کثیر از واحد) و نفی علم حق به جزئیات و آرای معتزله و اشاعره در باب وجود و ذات حق و عینیت یا زیادت صفات حق انتقاد کرده و معتقد است که با تحصیل علوم رسمی و کسبی (علم کلام و فلسفه) نه‌تنها معرفت الله حاصل نمی‌شود، بلکه شکوک و شبهه‌های انسان افزایش می‌یابد<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
از «جامع الأسرار» نسخه‌های متعددی از زمان‌های گوناگون به‌جامانده که حاکی از شناخته شده بودن آن نزد اندیشمندان و محققان است. این کتاب به تصحیح عثمان اسماعیل یحیی و هانری کوربن و با مقدمه‌ای از هریک از آنها، به انضام کتاب‌شناسی آثار سید حیدر آملی که عثمان یحیی تنظیم کرده بود، در 1347ش، چاپ و در 1368ش، تجدید چاپ شد<ref>ر.ک: همان</ref>. | از «جامع الأسرار» نسخه‌های متعددی از زمان‌های گوناگون به‌جامانده که حاکی از شناخته شده بودن آن نزد اندیشمندان و محققان است. این کتاب به تصحیح عثمان اسماعیل یحیی و هانری کوربن و با مقدمه‌ای از هریک از آنها، به انضام کتاب‌شناسی آثار [[آملی، سید حیدر|سید حیدر آملی]] که عثمان یحیی تنظیم کرده بود، در 1347ش، چاپ و در 1368ش، تجدید چاپ شد<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
فهرست مطالب، در ابتدا و فهرست‌های «آیات»، «حدیث، خبر و اثر»، «اصطلاحات»، «اسامی رجال، قبایل و اماکن»، «اشعار»، «کتب مذکور در متن» و «استداراکات و زیادات»، در انتهای کتاب آمده است. | فهرست مطالب، در ابتدا و فهرست‌های «آیات»، «حدیث، خبر و اثر»، «اصطلاحات»، «اسامی رجال، قبایل و اماکن»، «اشعار»، «کتب مذکور در متن» و «استداراکات و زیادات»، در انتهای کتاب آمده است. | ||
| خط ۹۰: | خط ۹۰: | ||
==پانویس == | ==پانویس == | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# مقدمه و متن کتاب. | # مقدمه و متن کتاب. | ||
# سجادی، سید جعفر، «جامع الأسرار ومنبع الأنوار»، پایگاه مجلات تخصصی نور، ادیان، مذاهب و عرفان، نشریه دانشنامه جهان اسلام، سال 1384، شماره 9 | #[[:noormags:951750|سجادی، سید جعفر، «جامع الأسرار ومنبع الأنوار»، پایگاه مجلات تخصصی نور، ادیان، مذاهب و عرفان، نشریه دانشنامه جهان اسلام، سال 1384، شماره 9 از 318 تا 320]]. | ||
از 318 تا | |||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | {{وابسته‌ها}} | ||
[[ساحت ربوبی]] | |||
[[رساله نقد النقود في معرفة الوجود]] | |||
[[نقد النقود في معرفة الوجود (نسخه دست‌نگاشت مؤلف)]] | |||
[[غيث المواهب العلية في شرح الحكم العطائية]] | [[غيث المواهب العلية في شرح الحكم العطائية]] | ||
| خط ۱۲۸: | خط ۱۳۱: | ||
[[زبدة الحقایق]] | [[زبدة الحقایق]] | ||
[[مصنفات فارسی | [[مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی]] | ||
[[مقالات شمس تبریزی]] | [[مقالات شمس تبریزی]] | ||
| خط ۱۶۸: | خط ۱۷۱: | ||
[[شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)]] | [[شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)]] | ||
[[مصنفات فارسی | [[مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی]] | ||
[[شرح فصوص الحكم ابن عربی (پارسا)]] | [[شرح فصوص الحكم ابن عربی (پارسا)]] | ||
| خط ۱۸۴: | خط ۱۸۷: | ||
[[رده:تصوف و عرفان]] | [[رده:تصوف و عرفان]] | ||
[[رده:آثار کلی تصوف و عرفان]] | [[رده:آثار کلی تصوف و عرفان]] | ||
نسخهٔ ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۱:۱۱
| جامع الأسرار و منبع الأنوار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آملي، حيدر بن علي (نویسنده)
کربن، هانری (مقدمه‌نويس) يحيي، عثمان اسماعيل (مقدمه‌نويس) |
| عنوان‌های دیگر | جامع الأسرار ومنبع الأنوار ويليه رسالة نقد النقود في معرفة الوجود |
| ناشر | مؤسسة التاريخ العربي |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1426ق. = 2005م. |
| چاپ | 1 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | آ4ج8 / 283/2 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
جامع الأسرار ومنبع الأنوار ويليه رسالة نقد النقود في معرفة الوجود، اثر سید حیدر بن علی بن حیدر عبید حسینی آملی (متولد 720ق - زنده تا 782ق)، کتابی است در عرفان که با تحقیق و تصحیح هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، به چاپ رسیده است.
ازآنجاکه «رسالة نقد النقود في معرفة الوجود» به‌صورت مستقل معرفی شده است، در این نوشتار، فقط به معرفی «جامع الأسرار ومنبع الأنوار» پرداخته می‌شود.
نام‌های دیگر کتاب
این اثر را «مجمع الأسرار و منبع الأنوار» نیز نامیده‌اند[۱].
تاریخ نگارش
آملی در دوران کهولت و در نجف، تألیف این اثر را تمام کرده است؛ بنابراین، به نظر می‌رسد که احتمال نگارش آن، در 752ق، در 32 سالگی وی، اشتباه باشد. وی این کتاب را پس از رسائلی همچون «منتخب التأويل»، «الأركان»، «الأمانة» و «التنزيه» نگاشته است[۲].
انگیزه نگارش
مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه تألیف آن را درخواست جماعتی از برادران صالح و سالک ذکر کرده است، مبنی بر اینکه وی کتاب جامعی مشتمل بر اسرار انبیا و اولیا و به‌ویژه اسرار توحید و اقسام و توابع و لوازم آن بنویسد و از حقایق، دقایق، نکته‌ها و رموز توحید، پرده بردارد و بر اساس قاعده موحدان و محققان اهل الله و صوفیان و موافق با اصول و قواعد مذهب شیعه دوازده‌امامی، اصول و فروع و شعب و شبهات و شکوک و مغالطه‌های آن اسرار را بررسی کند، به‌نحوی که تنازع صوفیه و شیعه از میان برخیزد و در رفع اختلاف آنان، به کتاب دیگری احتیاج نباشد[۳].
ساختار
کتاب با مقدمه‌ای از محققین آغاز گردیده است. مطالب «جامع الأسرار»، مشتمل است بر یک مقدمه و سه اصل و هر اصل، دارای چندین قاعده می‌باشد.
سید حیدر در تألیف «جامع الأسرار» از این آثار، استفاده کرده است: «إحياء علوم الدين» غزالی، «منازل السائرين» خواجه عبدالله انصاری، «شرح منازل السائرين» تلمسانی و عبدالرزاق کاشانی، «الفتوحات المكية» و «فصوص الحكم» و شروح آن و «رسائل» ابن عربی، «أوصاف الأشراف و «رساله علم» خواجه نصیرالدین طوسی، «تأویلات» عبدالرزاق کاشانی، «تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين» راغب اصفهانی، «شرح نهج‌البلاغه» و «منهاج العارفين» ابن میثم بحرانی در شرح کلام حضرت امیر(ع)، «رساله وجود مطلق» صدرالدین ترکه و رسائل و دیگر نوشته‌های خودش[۴].
گزارش محتوا
در مقدمه، به کتاب‌شناسی آثار سید حیدر آملی پرداخته شده است[۵].
به گفته مؤلف، «جامع الأسرار»، تکرار لفظی و معنایی ندارد و جامع اسرار انبیا و اولیا به‌حسب ظاهر و باطن و متصف به مقام محمدی است و هدف اصلی آن، تبیین توحید است و بهره‌بر‌داری از آن، منوط به توجه تام و صفای ذهن و خلوص اعتقاد و تسلیم کامل و یا با مدد گرفتن از عارف کامل، محقق است[۶].
از ویژگی‌های «جامع الأسرار»، تنوع در روش است؛ چنان‌که مؤلف در آن از دلایل نقلی (آیات و روایات)، دلایل عقلی و مواهب شهودی و مکاشفات خود و سایر مشایخ استفاده کرده و گاهی نیز در اثبات مسائلی چون عصمت امامان، از مباحث کلامی بهره گرفته است[۷].
«جامع الأسرار» شامل سه اصل و هر اصل آن، شامل چهار قاعده است. بزرگ‌ترین اصل آن، یعنی اصل اول، در باب توحید و اقسام آن است و چهار قاعده آن، عبارتند از: در بیان فضیلت توحید، در تعریف توحید، در تقسیم توحید و در بیان چگونگی توحید[۸].
مؤلف در اصل دوم، با تکیه بر آیات قرآنی و احادیث نبوی و روایات ولوی و سخنان مشایخ، به تحلیل حقیقت توحید پرداخته و در قاعده اول این اصل، به کلام الله، در قاعده دوم به کلام انبیا، در قاعده سوم به کلام اولیاء الله و در قاعده چهارم، به گفتار مشایخ عرفان، استشهاد کرده است. گفتنی است که در قاعده دوم، به گفتار پیامبر(ص)، در قاعده سوم به کلام حضرت علی(ع) و در قاعده چهارم، به سخنان خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرين» اکتفا کرده است[۹].
اصل سوم، در باب توابع و لواحق اسرار شریعت‌های الهی است که همه قواعد این اصل بر سه مفهوم بنیادین عرفان شیعی بنا شده است:
- قاعده اول به بیان شریعت، طریقت و حقیقت اختصاص دارد.
- قاعده دوم در باب اسرار نبوت، رسالت و ولایت و مشتمل بر دو بحث است:
- تعیین خاتم اولیای مطلق؛
- تعیین خاتم اولیای مقید.
- در قاعده سوم، علاوه بر بحث از وحی و الهام و کشف و شهود، از تفاوت علوم کسبی و علوم ارثی و کیفیت تحصیل علوم رسمی و علوم حقیقی سخن گفته و قاعده چهارم را به بیان اسلام و ایمان و ایقان، اختصاص داده است[۱۰].
مؤلف در موارد متعددی از این اثر، آرای دیگران را، بدون تصرف، نقل کرده و سپس به بررسی و نقد و تصحیح آنها پرداخته و در صورت لزوم، مطالب تکمیلی بر آنها افزوده است[۱۱].
اساسی‌ترین بحث «جامع الأسرار»، این است که شیعیان حقیقی، صوفیانند و صوفیان حقیقی، شیعیانند. در این کتاب، بی‌بهره بودن صوفیه از اسرار الهی و انحصار این اسرار به امامان معصوم(ع) رد شده است. از طرف دیگر، مؤلف نفی فضائل عرفانی را از امامان توسط صوفیه نپذیرفته و آن را از جهل صوفیه دانسته است و نیز بیان کرده که تنها فرقه حقه صوفیه، فرقه‌ای است که از اسرار الهی بهره‌مند است و به امامان معصوم(ع) ایمان ظاهری و باطنی دارد. به عقیده وی، امامان منبع علوم و معدن اسرارند و صوفیه نیز سر ولایت را از امامان دریافت کرده‌اند و تنها فرقه حقه شیعه، شیعه دوازده‌امامی است[۱۲].
سید حیدر در بحث تعیین خاتم ولایت، برخی از آموزه‌های اصلی ابن عربی و شارحان او، به‌ویژ قیصری را دگرگون ساخته و برخلاف ابن عربی و برخی مریدانش - که حضرت عیسی(ع) را خاتم اولیای مطلق و ابن عربی را خاتم اولیای مقید معرفی می‌کنند - خاتم اولیای مطلق را حضرت علی(ع) و خاتم اولیای مقید را حضرت مهدی(عج) معرفی کرده و سبب اشتباه ابن عربی و قیصری را در این مسئله، پیروی آنان از مذاهب تسنن و تعصب داشتن به آن دانسته است. به نظر کوربن، با این تغییر یا اصلاح، آموزه‌های ابن عربی تا به امروز، در حکمت شیعی ادغام شده است[۱۳].
برخی از ابتکارات سید حیدر در «جامع الأسرار» اینهاست:
- ارجاع حضرات خمس به حضرات ثلاث؛
- ارائه وحدت وجود در قالب توحید وجودی؛
- طرح مسائل عرفانی در فضا و چارچوبی کاملا شیعی و به عبارتی تأکید بر ارائه وجه عرفانی شیعه[۱۴].
وی در «جامع الأسرار» بر تثلیث عالم (اعم از تثلیث، فردیت تثلیثی اعتباری، فردیت تثلیثی خارجی) تأکید کرده و سعی در ارائه تثلیثی مطالب عرفانی داشته است. بر این اساس، حضرات خمس را به حضرات سه‌گانه ارجاع داده و اصل سوم را بر مبنای سه مفهوم بنیادین عرفانی شیعی مطرح کرده و ضمن پذیرش تثلیث محمدی (عطر، نماز و زن) و تثلیث الهی (علم، اراده و امر)، تثلیث عیسوی (پدر، پسر، روح‌القدس) را رد کرده است[۱۵].
در «جامع الأسرار» شریعت و طریقت و حقیقت، به‌عنوان حقیقت واحدی که دارای اعتبارات گوناگونند، معرفی می‌شود. همچنین مؤلف، الحاد اسماعیلیه را در نفهمیدن چگونگی برتری ولایت بر نبوت و الحاد نصیریه (فرقه‌ای از غالیان در نواحی شام) را در نفهمیدن حقیقت ولایت و خواص آن بیان می‌کند[۱۶].
سید حیدر از آرای فلاسفه در باب قاعده الواحد (نفی صدور کثیر از واحد) و نفی علم حق به جزئیات و آرای معتزله و اشاعره در باب وجود و ذات حق و عینیت یا زیادت صفات حق انتقاد کرده و معتقد است که با تحصیل علوم رسمی و کسبی (علم کلام و فلسفه) نه‌تنها معرفت الله حاصل نمی‌شود، بلکه شکوک و شبهه‌های انسان افزایش می‌یابد[۱۷].
وضعیت کتاب
از «جامع الأسرار» نسخه‌های متعددی از زمان‌های گوناگون به‌جامانده که حاکی از شناخته شده بودن آن نزد اندیشمندان و محققان است. این کتاب به تصحیح عثمان اسماعیل یحیی و هانری کوربن و با مقدمه‌ای از هریک از آنها، به انضام کتاب‌شناسی آثار سید حیدر آملی که عثمان یحیی تنظیم کرده بود، در 1347ش، چاپ و در 1368ش، تجدید چاپ شد[۱۸].
فهرست مطالب، در ابتدا و فهرست‌های «آیات»، «حدیث، خبر و اثر»، «اصطلاحات»، «اسامی رجال، قبایل و اماکن»، «اشعار»، «کتب مذکور در متن» و «استداراکات و زیادات»، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها به ذکر منابع و اختلاف نسخ، پرداخته شده است[۱۹].
پانویس
- ↑ ر.ک: سجادی، سید جعفر، ص318
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص319
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص1-57
- ↑ ر.ک: سجادی، سید جعفر، ص318-319
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص319
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص319-320
- ↑ ر.ک: همان، ص320
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: پاورقی، ص245
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- سجادی، سید جعفر، «جامع الأسرار ومنبع الأنوار»، پایگاه مجلات تخصصی نور، ادیان، مذاهب و عرفان، نشریه دانشنامه جهان اسلام، سال 1384، شماره 9 از 318 تا 320.
وابسته‌ها
رساله نقد النقود في معرفة الوجود
نقد النقود في معرفة الوجود (نسخه دست‌نگاشت مؤلف)
غيث المواهب العلية في شرح الحكم العطائية
شرح فصوص الحكم لابن عربي (بالی‌زاده حنفی)
آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي)
المقدمات من كتاب نص النصوص في شرح فصوص الحكم
انوار الحقيقة و اطوار الطريق و اسرار الشريعة
ترجمه و متن مرآة العارفين و مظهر الكاملين في ملتمس زبدة العابدين
مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی
عنقا مغرب في ختم الأولياء و شمس المغرب
ترجمه و شرح مصباح الانس(ناییجی)
المقدمات من كتاب نص النصوص في شرح فصوص الحكم
منارات السائرين إلی حضرة الله جل جلاله و مقامات الطائرين
معارف؛ مجموعه مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاءولد
آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي)
شرح فصوص الحكم ابن عربي (قاساني)
لوامع و لوایح در شرح قصیده خمریه ابن فارض و در بیان معارف و معانی عرفانی (سه رساله در تصوف)
شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)
مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی
شرح فصوص الحكم ابن عربی (پارسا)