نهج البيان عن كشف معاني القرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

| تصویر =NUR01945J1.jpg

| عنوان =نهج البيان عن كشف معانى القرآن

| عنوان‌های دیگر =

| پدیدآوران =  

[[شیبانی، محمد بن حسن (شیعی)]] (نویسنده)

| زبان =عربی

| کد کنگره =‏BP‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏ن‎‏9‎‏ ‎‏1378

| موضوع =

تفاسیر شیعه - قرن 7ق.

| ناشر =

نشر الهادی

| مکان نشر =قم - ایران

| سال نشر = 1377 ش یا 1419 ق  

از مقدمه نسخه چنين برمى‌آيد كه مؤلف شيعه اماميه بوده و در مواردى از [[التبيان في تفسير القرآن|تبيان شيخ طوسى]](م: 460ق) نقل نموده است. ولى صرف نظر از اينكه مؤلف، كتاب خود را به كتابخانه «المستنصرية» عباسى - و يا فاطمى - اهدا و از خلفاى راشدين و بنى العباس به نيكى ياد نموده است، به لحاظ اينكه وى در موارد زيادى از [[التبيان في تفسير القرآن|تبيان شيخ طوسى]] كه شاگرد [[شيخ مفيد]] بوده، نقل مى‌نمايد، در انتساب اين كتاب به مؤلف واقعى آن ايجاد شك و ترديد شده است، به‌نحوى كه صاحب «الذريعة» بيان داشته كه مؤلف «نهج البيان عن كشف معاني القرآن»، استاد [[شيخ مفيد]] نبوده و ظاهرا با «[[الكشف و البيان]]» ثعالبى اشتباه شده است.

#مؤلف در اين تفسير [[ابن‌ عباس، عبدالله بن عباس|ابن عباس]] را مى‌ستايد و بسيار از تفسير او مى‌آورد و گويا مى‌خواهد از مستنصر دلى به دست بياورد؛ چنان‌كه درباره عباسيان مى‌گويد: «الخلفاء الراشدين من بني العباس «سقى الله ضريحه و ضرايحهم صوب الرضوان» <ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=16&viewType=html ر.ک: مقدمه مؤلف، ج1، ص16]</ref>و در همين جاست كه از «مؤيد بن المتوكل» ياد مى‌كند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=16&viewType=html ر.ک: همان]</ref>. چنين گمان مى‌رود كه اين تفسير براى مستنصر خليفه عباسى (623-640ق) نوشته شده است، نه مستنصر فاطمى؛ زيرا كسى كه براى چنين خليفه‌اى تفسير مى‌نويسد هرگز عباسيان را نمى‌ستايد.

#مفسر در مقدمه تفسير مى‌نويسد: در دوران جوانى، زمانى كه نشاط علمى بيشترى داشتم، در ذهنم خلجان مى‌كرد كه‌اى كاش بخشى از معانى، [[اسباب النزول]] و غريب قرآن را جمع‌آورى مى‌نمودم. در مباحث دوستانه با علما، وقتى اين امر مطرح شد، مرا تشويق به آن نمودند، بدين ترتيب تحقيق آن را آغاز كردم.

#:اقوال بسيارى از مفسرين را مطالعه كردم و مشاهده نمودم كه اختلاف فراوانى در آنها وجود دارد كه سبب تحير افراد و تباين اقوال مى‌گردد و نيز منشأ اختلاف، تفسير به رأى و نظر و مذهب خود بود؛ منتهى در نهايت آن را به صحابى يا تابعى نسبت مى‌دادند. تصميم گرفتم تفسيرى بنويسم كه موارد اختلاف را كنار گذاشته و مطالبى كه داراى فايده‌اى براى علما و خوانندگان قرآن بود، انتخاب نموده و روايات اهل‌بيت(ع) را بر آنها افزودم.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?pageNumber=7&viewType=html ر.ک: همان، ص7]</ref>

#اين اثر، تفسيرى ادبى، مأثور، موجز و استوار مى‌باشد. همچنين به ذكر پاره‌اى از موارد ناسخ و منسوخ، احكام و عبادات شرعيه، [[اسباب النزول]] و سخنان لغويان پرداخته است. مؤلف از بسيار پرداختن به مباحث دستورى و قرائات و نيز بواطن و اسرار پرهيز كرده و بنا را بر اختصار و اقتصار گذارده است. هدف او تفسير كل قرآن بوده، امّا به تفسير شمارى از آيات نپرداخته؛ زيرا معتقد است، معناى آنها از ظاهرشان دانسته مى‌شود.<ref>ر.ک: خرمشاهی، بهاءالدین، ص776</ref>

#:چندان از كلبى نقل مى‌كند كه گمان مى‌رود تفسيرش را در اختيار داشته است. از [[شيخ مفيد]]، [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] و شيخ طوسى با احترام نام برده و بسيار از «تبيان» سود جسته است. از [[کلینی، محمد بن یعقوب|كلينى]]، رمانى، جبّائى، [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، زجاج، صاحب‌النظم، عبدالغنى، حلبى، قتيبى، فرّاء، جعدى، ابراهيم بن محلز، [[ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد|ابن انبارى]]، كتاب الزاهر و كتاب التخليص ياد شده است. گذشته از لغويان و نحويان و مفسران قديم كه بسيار از سخنان آنها در اين تفسير آمده است، از منابع روايى او [[الکافی|كافى]]، اختصاص، [[معاني الأخبار]]، علل الشرايع، تفسير امام حسن عسكرى(ع)، [[تفسير القمي|تفسير قمى]]، [[عيون الأخبار]] و... مى‌باشد.<ref>ر.ک: همان</ref>

#به‌گونه مستقيم از مجاهد، مقاتل، قتاده، عكرمه، وهب، ابوعبيده و سدّى اقوال را نقل مى‌كند. در تبيين معانى لغوى از اشعار عرب نيز استفاده مى‌نمايد <ref>مثلاً [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=86&viewType=html ر.ک: ج1، ص86، در معناى «الصلاة»، آيه 3، سوره بقره]</ref>.

#شرح فرازهاى آيات را گاهى با كمك گرفتن از آيات ديگر و يا روايات پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع) پى مى‌گيرد <ref>مثلاً [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=87&viewType=html ر.ک: ج1، ص87، آيه 3]، [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=89&viewType=html سوره بقره و صفحه 89]</ref>. بيان معانى ديگر الفاظ مشترك را در قرآن از نظر دور نداشته، هريك را با مورد خود مشخص مى‌نمايد <ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=87&viewType=html مثلاًر.ک: ج1، ص87]</ref>.

#مفسر در مقدمه خود مى‌نويسد: بناى خود را بر دورى از ذكر اقوال مختلف و متفاوت مفسران نهاده است؛ اما بااين‌حال خود، ناچار از ذكر اقوال مى‌گردد <ref>مثلاً [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=224&viewType=html ر.ک: آيه 224] [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=297&viewType=html سوره بقره، ج1، ص297]</ref>. مفسر [[اسباب النزول]] را نيز از موضحات آيات دانسته و با نقل آن‌ها مطلب خود را تكميل مى‌نمايد <ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=241&viewType=html مثلاً ر.ک: ج1، ص241، آيه 178 سوره بقره]</ref>.

==پانويس ==

# مقدمه و متن كتاب.

# دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، ج1، ص776، به كوشش [[خرمشاهی، بهاءالدین|بهاءالدين خرمشاهى]]، انتشارات دوستان - ناهيد، تهران، 1377.