رسم المصحف (عطیه): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - ' ]]' به ']]') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد' به 'ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد') |
||
| (۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR14032J1.jpg | |||
| عنوان =رسم المصحف | |||
| | | عنوان‌های دیگر =احصاء و دراسة | ||
| پدیدآوران = | |||
[[عطيه، صالح محمد]] (نویسنده) | |||
| | |||
| | |||
| زبان =عربی | |||
|زبان | | کد کنگره =BP 73 /ع6ر5 | ||
| موضوع = | |||
قرآن - اشکال و اعجام | |||
|کد کنگره | |||
|موضوع | |||
قرآن - جمع و | قرآن - جمع و گردآوری | ||
قرآن - رسم الخط و کتابت | قرآن - رسم الخط و کتابت | ||
مصحف عثمان | مصحف عثمان | ||
| ناشر = | |||
|ناشر | جمعية الدعوة الاسلامىة العالمية | ||
| مکان نشر =ليبي - طرابلس | |||
| سال نشر = |مجلد1: 2001م , 1430ق , | |||
|مکان نشر | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE14032AUTOMATIONCODE | |||
| چاپ =2 | |||
| تعداد جلد =1 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =14032 | |||
| | | کتابخوان همراه نور =14032 | ||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
{{کاربردهای دیگر|رسم المصحف (ابهام‌زدایی)}} | |||
'''رسم المصحف''' تألیف صالح محمد عطیه از جمله آثار معاصر پیرامون تاریخ و تطورات رسم‌الخط قرآن و ارتباط آن با قرائات است. | '''رسم المصحف''' تألیف صالح محمد عطیه از جمله آثار معاصر پیرامون تاریخ و تطورات رسم‌الخط قرآن و ارتباط آن با قرائات است. | ||
| خط ۴۸: | خط ۳۸: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
نویسنده در مقدمه به نگارش قرآن کریم بر چوب و سنگ‌های نازک و استخوان و برگ‌های درختان اشاره کرده است. به‌طور طبیعی در این‌گونه نگارش‌ها حرفی اضافه یا کم | نویسنده در مقدمه به نگارش قرآن کریم بر چوب و سنگ‌های نازک و استخوان و برگ‌های درختان اشاره کرده است. به‌طور طبیعی در این‌گونه نگارش‌ها حرفی اضافه یا کم میشود یا به حرف دیگری تبدیل میشود؛ چراکه کتابت در میان آن‌ها امر جدیدی بود. با گذشت زمان خط استحکام یافت و قواعدش تعریف شد و بنیان‌هایش محکم شد و هر کس که به نگارش قرآن فراخوانده میشد از آن قواعد املایی و اصول کتابت اطلاع می‌یافت<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=5&viewType=pdf ر.ک: مقدمه، ص6-5]</ref>. | ||
در تمهید کتاب تاریخ کتابت عرب پیش از اسلام با استناد به منابع مختلف بررسی شده، سپس لوازم کتابت در آن عصر معرفی شده است<ref>ر.ک: تمهید، ص20-11</ref>. | در تمهید کتاب تاریخ کتابت عرب پیش از اسلام با استناد به منابع مختلف بررسی شده، سپس لوازم کتابت در آن عصر معرفی شده است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=11&viewType=pdf ر.ک: تمهید، ص20-11]</ref>. | ||
در فصل اول کتاب موضوع جمع‌آوری قرآن و کتابت آن در عهد پیامبر(ص) و سپس در زمان خلفا بررسی شده است. نویسنده بین تورات و قرآن کریم مقایسه کرده که انزال تورات بر موسی(ع) به‌صورت مکتوب بر الواح بود اما قرآن بر پیامبر(ص) نازل شد درحالی‌که آن‌حضرت خواندن و نوشتن نمی‌دانست. امی بودن پیامبر(ص) محکم‌ترین دلیل بر نزول قرآن از جانب خداوند بود. لذا به دو روش به ذهن سپردن و کتابت در محافظت از قرآن اعتماد نمود. آن‌حضرت اهتمام شدیدی نسبت به حفظ قرآن و فهم آن داشت. بسیاری از صحابه قرآن را حفظ می‌کردند که [[باقلانی، محمد بن طیب|باقلانی]] در [[ | در فصل اول کتاب موضوع جمع‌آوری قرآن و کتابت آن در عهد پیامبر(ص) و سپس در زمان خلفا بررسی شده است. نویسنده بین تورات و قرآن کریم مقایسه کرده که انزال تورات بر موسی(ع) به‌صورت مکتوب بر الواح بود اما قرآن بر پیامبر(ص) نازل شد درحالی‌که آن‌حضرت خواندن و نوشتن نمی‌دانست. امی بودن پیامبر(ص) محکم‌ترین دلیل بر نزول قرآن از جانب خداوند بود. لذا به دو روش به ذهن سپردن و کتابت در محافظت از قرآن اعتماد نمود. آن‌حضرت اهتمام شدیدی نسبت به حفظ قرآن و فهم آن داشت. بسیاری از صحابه قرآن را حفظ می‌کردند که [[باقلانی، محمد بن طیب|باقلانی]] در [[الانتصار للقرآن|الإنتصار]] و [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]] در [[الإتقان في علوم القرآن|الإتقان]] و دیگران به اسامی آن‌ها اشاره کرده‌اند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=22&viewType=pdf ر.ک: متن کتاب، ص24-22]</ref>. | ||
تعداد زیاد حفاظ قرآن، رسول(ص) را از شیوه دوم که اتخاذ کتابت به‌عنوان وسیله حفظ و نگهداری بود باز نداشت. چراکه قاریان می‌میرند؛ لذا از ابتدای نزول وحی کتابت به حفظ افزوده شد و این دو روش همدیگر را کمک کرده و تصحیح می‌کردند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص25</ref>. | تعداد زیاد حفاظ قرآن، رسول(ص) را از شیوه دوم که اتخاذ کتابت به‌عنوان وسیله حفظ و نگهداری بود باز نداشت. چراکه قاریان می‌میرند؛ لذا از ابتدای نزول وحی کتابت به حفظ افزوده شد و این دو روش همدیگر را کمک کرده و تصحیح می‌کردند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=25&viewType=pdf ر.ک: متن کتاب، ص25]</ref>. | ||
در عهد عثمان، حکومت اسلامی توسعه یافت و مردم عرب و غیر عرب گروه‌گروه به اسلام گرویدند. همه قرآن را به قرائتی که خوانده میشد می‌خواندند و قرائات نیز متعدد و متنوع بود. مسلمانان جدید در قرائت قرآن اختلاف کردند و سبب اختلاف آن‌ها وجود این قرائات متواتر و غیرمتواتر و وجود قرآن‌هایی بود که صحابه برای خود نوشته بودند. این اختلافات به درگیری‌هایی منجر شد که در منابعی تاریخی ذکر شده و نویسنده به برخی از آن‌ها اشاره کرده است. در گردآوری قرآن در زمان عثمان، قرآنی که در زمان ابوبکر نوشته شده بود مصدر اول در گردآوری قرار گرفت<ref>ر.ک: همان، ص36-33</ref>. | در عهد عثمان، حکومت اسلامی توسعه یافت و مردم عرب و غیر عرب گروه‌گروه به اسلام گرویدند. همه قرآن را به قرائتی که خوانده میشد می‌خواندند و قرائات نیز متعدد و متنوع بود. مسلمانان جدید در قرائت قرآن اختلاف کردند و سبب اختلاف آن‌ها وجود این قرائات متواتر و غیرمتواتر و وجود قرآن‌هایی بود که صحابه برای خود نوشته بودند. این اختلافات به درگیری‌هایی منجر شد که در منابعی تاریخی ذکر شده و نویسنده به برخی از آن‌ها اشاره کرده است. در گردآوری قرآن در زمان عثمان، قرآنی که در زمان ابوبکر نوشته شده بود مصدر اول در گردآوری قرار گرفت<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=33&viewType=pdf ر.ک: همان، ص36-33]</ref>. | ||
در دومین فصل کتاب، ابتدای معنای لغوی و اصطلاحی «رسم» ذکر شده است. رسم به معنای اثر و به اثر هر چیزی رسم آن و جمعش را رسوم می‌گویند. رسم استعاره گرفته شده برای دلالت بر خط مصحف که اشاره به مفاد اثر قدیم است. استفاده از معنای رسم از زمان [[دانی، عثمان بن سعید|ابوعمرو دانی]] (444ق) در کتابش [[المقنع]] آغاز شد. [[ابن خلدون، | در دومین فصل کتاب، ابتدای معنای لغوی و اصطلاحی «رسم» ذکر شده است. رسم به معنای اثر و به اثر هر چیزی رسم آن و جمعش را رسوم می‌گویند. رسم استعاره گرفته شده برای دلالت بر خط مصحف که اشاره به مفاد اثر قدیم است. استفاده از معنای رسم از زمان [[دانی، عثمان بن سعید|ابوعمرو دانی]] (444ق) در کتابش [[المقنع]] آغاز شد. [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] هم (متوفی 808ق) از فن رسم چنین گزارش داده است: «به فن قرائات، فن رسم هم اضافه میشود که عبارت از وضعیت حروف قرآن در مصحف و رسوم خطی آن است»<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=45&viewType=pdf ر.ک: همان، ص45]</ref>. | ||
رسم مصحف بسیاری اوقات با انتساب به عثمان بن عفان سومین خلیفه اسلامی «رسم عثمانی» گفته میشود؛ چراکه گردآوری قرآن در سومین مرحله در زمان عثمان به اتمام رسید<ref>ر.ک: همان، ص46</ref>. | رسم مصحف بسیاری اوقات با انتساب به عثمان بن عفان سومین خلیفه اسلامی «رسم عثمانی» گفته میشود؛ چراکه گردآوری قرآن در سومین مرحله در زمان عثمان به اتمام رسید<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=46&viewType=pdf ر.ک: همان، ص46]</ref>. | ||
در ادامه این فصل به ظواهر رسم عثمانی اشاره شده است. حذف الف در موارد زیادی چون جمع مذکر یا مؤنث سالم، جمع تکسیر، اسم علم و اعداد حذف میشود که نویسنده به بیش از پانصد نمونه اشاره کرده است؛ مثلاً ابراهیم در 69 مورد وارد شده که به روایت حفص و قالون الف از آن حذف شده است<ref>ر.ک: همان، ص103</ref>. | در ادامه این فصل به ظواهر رسم عثمانی اشاره شده است. حذف الف در موارد زیادی چون جمع مذکر یا مؤنث سالم، جمع تکسیر، اسم علم و اعداد حذف میشود که نویسنده به بیش از پانصد نمونه اشاره کرده است؛ مثلاً ابراهیم در 69 مورد وارد شده که به روایت حفص و قالون الف از آن حذف شده است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=103&viewType=pdf ر.ک: همان، ص103]</ref>. | ||
در فصل سوم، موضوع قرائات و ارتباط آن با رسم مصحف بررسی شده است. قرائات ثقه به ثقه با سند صحیح از نبی(ص) نقل شده است و رسم عثمانی اثری در تعدد وجوه قرائات نداشته است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص187</ref>. در واقع رسم مصحف ارتباطی به تعدد قرائات نداشته بلکه قرائات بوده که در تعدد رسم مؤثر بوده است. دلیل این امر این است که مصاحفی که عثمان ارسال کرد مشتمل بر برخی اختلافات اندکی به سبب اختلاف قرائات بود <ref>ر.ک: تمهید، ص8</ref>. | در فصل سوم، موضوع قرائات و ارتباط آن با رسم مصحف بررسی شده است. قرائات ثقه به ثقه با سند صحیح از نبی(ص) نقل شده است و رسم عثمانی اثری در تعدد وجوه قرائات نداشته است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=187&viewType=pdf ر.ک: متن کتاب، ص187]</ref>. در واقع رسم مصحف ارتباطی به تعدد قرائات نداشته بلکه قرائات بوده که در تعدد رسم مؤثر بوده است. دلیل این امر این است که مصاحفی که عثمان ارسال کرد مشتمل بر برخی اختلافات اندکی به سبب اختلاف قرائات بود<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=8&viewType=pdf ر.ک: تمهید، ص8]</ref>. | ||
نویسنده در این فصل اختلاف قرائات مصاحف شام و عراق، مدینه و عراق، کوفه و بصره و اختصاصات مصاحف مکه را برشمرده است؛ به عنوان مثال تنها در مصاحف مکه در آیه 100 سوره توبه «تجری من تحتها الأنهار» با «من» آمده که قرائت ابن کثیر است و در باقی مصاحف «تجری تحتها الأنهار» آمده که قرائت باقی قراء است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص220</ref>. | نویسنده در این فصل اختلاف قرائات مصاحف شام و عراق، مدینه و عراق، کوفه و بصره و اختصاصات مصاحف مکه را برشمرده است؛ به عنوان مثال تنها در مصاحف مکه در آیه 100 سوره توبه «تجری من تحتها الأنهار» با «من» آمده که قرائت ابن کثیر است و در باقی مصاحف «تجری تحتها الأنهار» آمده که قرائت باقی قراء است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=220&viewType=pdf ر.ک: متن کتاب، ص220]</ref>. | ||
در فصل چهارم ویژگی‌ها و مزایای رسم عثمانی به لحاظ نقطه و اعراب‌گذاری، تطور خط و رسم املایی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصول گذشته به این نکته اشاره شد که مصحف خالی از نقطه و اعراب نوشته میشد و همانگونه که برخی علما گفته‌اند موافق با قرائات نبود. هر کدام از حرکت و نقطه اعجام و ابهام را از کلام برطرف می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص228-227</ref>. ابوالاسود دؤلی (متوفی 67ق) اولین کسی بود که حروف را اعراب‌گذاری کرد. او تنها حرف آخر کلمه را اعراب‌گذاری کرد و خطای در قرائت تا زمان عبدالملک بن مروان (65-86ق) ادامه یافت. عبدالملک حجاج بن یوسف را امر کرد که این مشکل را برطرف کند. حجاج هم نصر بن عاصم لیثی (متوفی90ق) را مأمور این کار کرد و او به شیوه ابوالاسود جمیع حروف کلمه را اعراب‌گذاری کرد و این کار در سال 80ق انجام پذیرفت<ref>ر.ک: همان، ص229</ref>. | در فصل چهارم ویژگی‌ها و مزایای رسم عثمانی به لحاظ نقطه و اعراب‌گذاری، تطور خط و رسم املایی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصول گذشته به این نکته اشاره شد که مصحف خالی از نقطه و اعراب نوشته میشد و همانگونه که برخی علما گفته‌اند موافق با قرائات نبود. هر کدام از حرکت و نقطه اعجام و ابهام را از کلام برطرف می‌کند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=227&viewType=pdf ر.ک: همان، ص228-227]</ref>. ابوالاسود دؤلی (متوفی 67ق) اولین کسی بود که حروف را اعراب‌گذاری کرد. او تنها حرف آخر کلمه را اعراب‌گذاری کرد و خطای در قرائت تا زمان عبدالملک بن مروان (65-86ق) ادامه یافت. عبدالملک حجاج بن یوسف را امر کرد که این مشکل را برطرف کند. حجاج هم نصر بن عاصم لیثی (متوفی90ق) را مأمور این کار کرد و او به شیوه ابوالاسود جمیع حروف کلمه را اعراب‌گذاری کرد و این کار در سال 80ق انجام پذیرفت<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=229&viewType=pdf ر.ک: همان، ص229]</ref>. | ||
در خاتمه اثر خلاصه مباحث کتاب در پنج صفحه ارائه شده است<ref>ر.ک: همان، ص245-241</ref>. | در خاتمه اثر خلاصه مباحث کتاب در پنج صفحه ارائه شده است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/14032/%D8%B1%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81?pageNumber=241&viewType=pdf ر.ک: همان، ص245-241]</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
در انتهای اثر ابتدا 86 تن از اعلام اثر در یکی دو سطر با ذکر منبع معرفی شده‌اند. پس‌ازآن مصادر و منابع با ذکر مشخصات کامل نسخه برای مراجعه محققین لیست شده است. فهرست موضوعات هم پایان‌بخش کتاب است. | در انتهای اثر ابتدا 86 تن از اعلام اثر در یکی دو سطر با ذکر منبع معرفی شده‌اند. پس‌ازآن مصادر و منابع با ذکر مشخصات کامل نسخه برای مراجعه محققین لیست شده است. فهرست موضوعات هم پایان‌بخش کتاب است. | ||
==پانویس == | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
| خط ۸۲: | خط ۷۲: | ||
{{الگو:علوم قرآنی}} | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رسم المصحف العثماني]] | [[رسم المصحف العثماني]] | ||
[[رسم المصحف دراسة لغوية تاريخية]] | [[رسم المصحف دراسة لغوية تاريخية]] | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۹۸: | خط ۹۰: | ||
[[رده:علوم قرآنی]] | [[رده:علوم قرآنی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۰۰
| رسم المصحف | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عطيه، صالح محمد (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | احصاء و دراسة |
| ناشر | جمعية الدعوة الاسلامىة العالمية |
| مکان نشر | ليبي - طرابلس |
| چاپ | 2 |
| موضوع | قرآن - اشکال و اعجام
قرآن - جمع و گردآوری قرآن - رسم الخط و کتابت مصحف عثمان |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 73 /ع6ر5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
رسم المصحف تألیف صالح محمد عطیه از جمله آثار معاصر پیرامون تاریخ و تطورات رسم‌الخط قرآن و ارتباط آن با قرائات است.
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه، تمهید، چهار فصل و یک خاتمه است. مباحث هر یک از فصول به شیوه علمی و با استناد به منابع مختلف دسته‌بندی و ارائه شده است.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه به نگارش قرآن کریم بر چوب و سنگ‌های نازک و استخوان و برگ‌های درختان اشاره کرده است. به‌طور طبیعی در این‌گونه نگارش‌ها حرفی اضافه یا کم میشود یا به حرف دیگری تبدیل میشود؛ چراکه کتابت در میان آن‌ها امر جدیدی بود. با گذشت زمان خط استحکام یافت و قواعدش تعریف شد و بنیان‌هایش محکم شد و هر کس که به نگارش قرآن فراخوانده میشد از آن قواعد املایی و اصول کتابت اطلاع می‌یافت[۱].
در تمهید کتاب تاریخ کتابت عرب پیش از اسلام با استناد به منابع مختلف بررسی شده، سپس لوازم کتابت در آن عصر معرفی شده است.[۲].
در فصل اول کتاب موضوع جمع‌آوری قرآن و کتابت آن در عهد پیامبر(ص) و سپس در زمان خلفا بررسی شده است. نویسنده بین تورات و قرآن کریم مقایسه کرده که انزال تورات بر موسی(ع) به‌صورت مکتوب بر الواح بود اما قرآن بر پیامبر(ص) نازل شد درحالی‌که آن‌حضرت خواندن و نوشتن نمی‌دانست. امی بودن پیامبر(ص) محکم‌ترین دلیل بر نزول قرآن از جانب خداوند بود. لذا به دو روش به ذهن سپردن و کتابت در محافظت از قرآن اعتماد نمود. آن‌حضرت اهتمام شدیدی نسبت به حفظ قرآن و فهم آن داشت. بسیاری از صحابه قرآن را حفظ می‌کردند که باقلانی در الإنتصار و سیوطی در الإتقان و دیگران به اسامی آن‌ها اشاره کرده‌اند[۳].
تعداد زیاد حفاظ قرآن، رسول(ص) را از شیوه دوم که اتخاذ کتابت به‌عنوان وسیله حفظ و نگهداری بود باز نداشت. چراکه قاریان می‌میرند؛ لذا از ابتدای نزول وحی کتابت به حفظ افزوده شد و این دو روش همدیگر را کمک کرده و تصحیح می‌کردند[۴].
در عهد عثمان، حکومت اسلامی توسعه یافت و مردم عرب و غیر عرب گروه‌گروه به اسلام گرویدند. همه قرآن را به قرائتی که خوانده میشد می‌خواندند و قرائات نیز متعدد و متنوع بود. مسلمانان جدید در قرائت قرآن اختلاف کردند و سبب اختلاف آن‌ها وجود این قرائات متواتر و غیرمتواتر و وجود قرآن‌هایی بود که صحابه برای خود نوشته بودند. این اختلافات به درگیری‌هایی منجر شد که در منابعی تاریخی ذکر شده و نویسنده به برخی از آن‌ها اشاره کرده است. در گردآوری قرآن در زمان عثمان، قرآنی که در زمان ابوبکر نوشته شده بود مصدر اول در گردآوری قرار گرفت[۵].
در دومین فصل کتاب، ابتدای معنای لغوی و اصطلاحی «رسم» ذکر شده است. رسم به معنای اثر و به اثر هر چیزی رسم آن و جمعش را رسوم می‌گویند. رسم استعاره گرفته شده برای دلالت بر خط مصحف که اشاره به مفاد اثر قدیم است. استفاده از معنای رسم از زمان ابوعمرو دانی (444ق) در کتابش المقنع آغاز شد. ابن خلدون هم (متوفی 808ق) از فن رسم چنین گزارش داده است: «به فن قرائات، فن رسم هم اضافه میشود که عبارت از وضعیت حروف قرآن در مصحف و رسوم خطی آن است»[۶].
رسم مصحف بسیاری اوقات با انتساب به عثمان بن عفان سومین خلیفه اسلامی «رسم عثمانی» گفته میشود؛ چراکه گردآوری قرآن در سومین مرحله در زمان عثمان به اتمام رسید[۷].
در ادامه این فصل به ظواهر رسم عثمانی اشاره شده است. حذف الف در موارد زیادی چون جمع مذکر یا مؤنث سالم، جمع تکسیر، اسم علم و اعداد حذف میشود که نویسنده به بیش از پانصد نمونه اشاره کرده است؛ مثلاً ابراهیم در 69 مورد وارد شده که به روایت حفص و قالون الف از آن حذف شده است.[۸].
در فصل سوم، موضوع قرائات و ارتباط آن با رسم مصحف بررسی شده است. قرائات ثقه به ثقه با سند صحیح از نبی(ص) نقل شده است و رسم عثمانی اثری در تعدد وجوه قرائات نداشته است.[۹]. در واقع رسم مصحف ارتباطی به تعدد قرائات نداشته بلکه قرائات بوده که در تعدد رسم مؤثر بوده است. دلیل این امر این است که مصاحفی که عثمان ارسال کرد مشتمل بر برخی اختلافات اندکی به سبب اختلاف قرائات بود[۱۰].
نویسنده در این فصل اختلاف قرائات مصاحف شام و عراق، مدینه و عراق، کوفه و بصره و اختصاصات مصاحف مکه را برشمرده است؛ به عنوان مثال تنها در مصاحف مکه در آیه 100 سوره توبه «تجری من تحتها الأنهار» با «من» آمده که قرائت ابن کثیر است و در باقی مصاحف «تجری تحتها الأنهار» آمده که قرائت باقی قراء است.[۱۱].
در فصل چهارم ویژگی‌ها و مزایای رسم عثمانی به لحاظ نقطه و اعراب‌گذاری، تطور خط و رسم املایی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصول گذشته به این نکته اشاره شد که مصحف خالی از نقطه و اعراب نوشته میشد و همانگونه که برخی علما گفته‌اند موافق با قرائات نبود. هر کدام از حرکت و نقطه اعجام و ابهام را از کلام برطرف می‌کند[۱۲]. ابوالاسود دؤلی (متوفی 67ق) اولین کسی بود که حروف را اعراب‌گذاری کرد. او تنها حرف آخر کلمه را اعراب‌گذاری کرد و خطای در قرائت تا زمان عبدالملک بن مروان (65-86ق) ادامه یافت. عبدالملک حجاج بن یوسف را امر کرد که این مشکل را برطرف کند. حجاج هم نصر بن عاصم لیثی (متوفی90ق) را مأمور این کار کرد و او به شیوه ابوالاسود جمیع حروف کلمه را اعراب‌گذاری کرد و این کار در سال 80ق انجام پذیرفت[۱۳].
در خاتمه اثر خلاصه مباحث کتاب در پنج صفحه ارائه شده است.[۱۴].
وضعیت کتاب
در انتهای اثر ابتدا 86 تن از اعلام اثر در یکی دو سطر با ذکر منبع معرفی شده‌اند. پس‌ازآن مصادر و منابع با ذکر مشخصات کامل نسخه برای مراجعه محققین لیست شده است. فهرست موضوعات هم پایان‌بخش کتاب است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.