نامه حکمت: فرهنگ امثال مولانا

نامه حکمت: فرهنگ امثال مولانا
پدیدآوران	اصلانی، فرهاد (نویسنده)
ناشر	نگاه معاصر
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎7ـ042ـ290ـ622ـ978
موضوع	ضرب‌ المثلها‌ مولوی، جلال‌الدین‌ محمدبن‌محمد، ۶۰۴-۶۷۲ ق‌.,شعر ضرب‌المثلها‌ی فا‌رسی‌,قرن‌ ۷ق‌ شعر فا‌رسی‌
کد کنگره	‏PIR ۵۳۰۱/الف۶ن۲ ۱۴۰۰

نامه حکمت: فرهنگ امثال مولانا تألیف فرهاد اصلانی، امثال مولوی در فرهنگ‌ها عموماً بدون ارجاع هستند و در موارد معدودی به چاپ‌های گوناگون از آثار مولوی ارجاع داده شده است. در این کتاب امثال مثنوی بر اساس تصحیح استاد موحد ثبت شده‌اند.

گزارش کتاب

مولانا جلال‌الدین محمد بلخی درخشان‌ترین تجلی روح بشری و بزرگ‌ترین مظهر تصوف اسلامی است. مولانا نقطۀ اوج شعر عارفانۀ پارسی بوده و در عین حال ناآرام‌ترین شاعر و متفکر ایرانی است که با بیش از 65000 بیت شعر، یکی از پرکارترین شعرای تاریخ ادب فارسی است. غزلیات او گنجینۀ پایان‌ناپذیری از صور خیال است که در ادبیات فارسی بی‌همتاست.

شعر مولوی در دو حوزۀ شعر حکمی و تعلیمی عرفانی و غزل عارفانه بدیع‌ترین و برجسته‌ترین نمونۀ شعر فارسی است. تأثیر و نفوذ مولانا در شرق و غرب از قرن هفتم به بعد در قالب تدوین آثار و نوشتن شروح و تصحیح و تحقیق و ترجمه به زبان‌های گوناگون انکارناپذیر است.

مثنوی معروف‌ترین کتاب منظوم تصوف در زبان فارسی است و آن را قرآن تصوف نامیده‌اند. خود مولانا مثنوی را بعد از قرآن، مهم‌ترین کتاب می‌دانست. مثنوی حاصل تمام معارف و تجارب صوفیۀ اسلامی است.

یاران مولانا از طبقات عامه بودند و مثنوی کتابی مردمی است و مخاطبان مولانا در وهلۀ نخست عامۀ مردم هستند و انعکاس باورها و آداب و رسوم عوام در آن آمده و استفاده از تمثیل و ضرب‌المثل در آن قابل توجه است و برخی از ابیات مثنوی خود تبدیل به مثل شده است. در اشعار مولانا تمام عادات و عرف‌ها و تعبیرات زمان او انعکاس یافته است. عناصر شعر مولانا همه مردمی است و زبان مولانا زبان مردم است و شعر او از امثال و حکم عامیانه مایه می‌گیرد. انعکاس موارد فرهنگ عامه در مثنوی بسیار است و عقاید و باورهای عامه در مثنوی نمود یافته و شناخت مولانا از طبقات عامه باعث شده تا حکایات و امثال و عقاید آنها در مثنوی نمود یابد.

سابقۀ مجموعۀ امثال ایران دست‌کم به دورۀ فارسی میانه و پندنامه‌های عهد ساسانی می‌رسد. مولانا هم در سنت شاعری پیرو گویندگان کهن خراسان است و استفادۀ او از امثال، ناشی از تأثیر کلام قدما همچون سنایی است و مولانا مانند سنایی مجموعه‌ای از امثال را در کلامش به کار می‌برد. شیوۀ زندگی مولانا ایجاب می‌کرد که با طبقات مختلف مردم آشنایی گسترده داشته باشد و در نتیجه شناخت عمیقی از فرهنگ عامه حاصل نمود. روش مخصوص مولانا در آثارش، آوردن و نقل حکایات برای توضیح مطلب موردنظر است. در نتیجه برخی از تمثیلات مولانا در حکم امثال سایر شده‌اند.

زبان مثنوی چنان مملو از امثال است که در برخی صفحات به‌سختی تصمیم گرفت که کدام ابیات مثل سایر بوده یا ابداع شخص مولوی است. استشهاداتی که در زبان عامۀ مردم به عنوان ضرب‌المثل از ابیات مثنوی می‌شود، گواه گسترش سخن مولانا و مثنوی در میان توده‌های مردم فارسی‌زبان است.

امثال مثنوی دو نوع هستند: یکی امثالی که مولانا در قالب صنعت ارسال‌المثل در مثنوی وارد کرده و دیگری ابیات یا مصاریعی از مثنوی که به واسطۀ رواج آن در میان مردم در حکم امثال سایر درآمده‌اند. در «امثال و حکم دهخدا» 45000 بیت از شعرای کلاسیک ایران نقل شده و از این میان 2500 بیت از مولانا درج شده است که نشان‌دهندۀ توجه ویژۀ دهخدا به اهمیت آثار مولوی به گنجینه‌ای از امثال و حکم فارسی است.

امثال مولوی در فرهنگ‌ها عموماً بدون ارجاع هستند و در موارد معدودی به چاپ‌های گوناگون از آثار مولوی ارجاع داده شده است. در این کتاب امثال مثنوی بر اساس تصحیح استاد موحد ثبت شده‌اند. در این کتاب روش الفبایی برای تدوین امثال در نظر گرفته شده و مداخل با نشان ستاره مشخص شده‌اند و اصل مثل نیز به صورت برجسته درج شده است. معنی لغات و اصطلاحات دشوار پس از ثبت مدخل، بر اساس فرهنگ‌های گوناگون آمده و در صورت لزوم گاهی در باب مثل توضیحی داده شده که در حکم تفسیر برای فهم بهتر مثل است. چنانچه مضمون مثل در سایر آثار مولانا یا دیگر متون نظم و نثر فارسی نیز به کار رفته باشد، موارد مشابه با عنوان «مانند» ذکر شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات