زمینه‌های پیدایش خلافت فاطمیان: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ه ها' به 'ه‌ها') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'فاطمیان (ابهام زدایی)' به 'فاطمیان (ابهام‌زدایی)') |
||
| (۲۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR17409J1.jpg | |||
| عنوان =زمینه‌های پیدایش خلافت فاطمیان | |||
| عنوان‌های دیگر = | |||
| | | پدیدآوران = | ||
[[چلونگر، محمدعلی]] (نویسنده) | |||
| | | زبان =فارسی | ||
| کد کنگره =DT 95/7 /چ8ز8 | |||
| | | موضوع = | ||
آفریقای شمالی - تاریخ - 297-567ق. | |||
|زبان | |||
|کد کنگره | |||
|موضوع | |||
فاطمیان - تاریخ | فاطمیان - تاریخ | ||
| ناشر = | |||
|ناشر | پژوهشگاه حوزه و دانشگاه | ||
| مکان نشر =قم - ایران | |||
| سال نشر = 1386 ش | |||
|مکان نشر | |||
|سال نشر | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE17409AUTOMATIONCODE | |||
== | | چاپ =3 | ||
'''زمينه‌هاى پيدايش خلافت فاطميان''' اثر محمدعلى | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =17409 | |||
| کتابخوان همراه نور =17409 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
{{کاربردهای دیگر|فاطمیان (ابهام‌زدایی)}} | |||
'''زمينه‌هاى پيدايش خلافت فاطميان''' اثر [[چلونگر، محمدعلی|محمدعلى چِلونگر]]، بررسى علل و زمينه‌هاى پيدايش خلافت فاطميان در افريقيه و مغرب بوده كه به زبان فارسى و در دوران معاصر نوشته شده است. | |||
== ساختار == | == ساختار == | ||
كتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در چهار فصل و هر فصل در چندين بخش تنظيم شده است. | |||
در اين پژوهش، گردآورى اطلاعات و داده‌هاى تاريخى، بر اساس روش كتابخانه‌اى و مبتنى بر منابع و اسناد اصيل و معتبر -كه برخى از آنها در بررسى منابع آمده‌اند- انجام شده و سعى نویسنده بر آن بوده تا از سرچشمه اصلى استفاده نمايد. همچنين از تحليل و تفسير داده‌هاى تاريخى با روش تحليل محتوا نيز غفلت نشده است.<ref>مقدمه، ص15</ref> | |||
تحقيق اين اثر، در مسير خود با پاره‌اى مشكلات روبه‌رو بوده كه مهمترين آنها كمبود منابع در زمينه «تاريخ مغرب اسلامى» در ايران است.<ref>همان، ص16</ref> | |||
تحقيق اين اثر، در مسير خود با پاره‌اى مشكلات روبه‌رو بوده كه مهمترين آنها كمبود منابع در زمينه «تاريخ مغرب اسلامى» در ايران است<ref>همان، ص16</ref> | |||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
در مقدمه كتاب ضمن تشريح محدوده كلى پژوهش، به سؤالاتى كه اين اثر، در پى پاسخگويى به آن مى‌باشد، اشاره شده است. اين سؤالات عبارتند از: | در مقدمه كتاب ضمن تشريح محدوده كلى پژوهش، به سؤالاتى كه اين اثر، در پى پاسخگويى به آن مى‌باشد، اشاره شده است. اين سؤالات عبارتند از: | ||
| خط ۶۱: | خط ۴۵: | ||
ج) آيا اباحى‌گرى منسوب به فاطميان و اسماعيليان در گسترش قيام و دعوت فاطميان تأثير داشته است؟ | ج) آيا اباحى‌گرى منسوب به فاطميان و اسماعيليان در گسترش قيام و دعوت فاطميان تأثير داشته است؟ | ||
د) آيا طرح مسئله | د) آيا طرح مسئله مهدویت توسط فاطميان در گسترش دعوت ايشان تأثير داشته است؟ | ||
ه-) آيا وجود حكومت‌هاى شيعى و علوى در مغرب، در نشر دعوت فاطميان مؤثر بوده است؟<ref>همان، ص15</ref> | ه-) آيا وجود حكومت‌هاى شيعى و علوى در مغرب، در نشر دعوت فاطميان مؤثر بوده است؟<ref>همان، ص15</ref> | ||
| خط ۶۷: | خط ۵۱: | ||
فصل اول كتاب با عنوان «زمينه‌هاى سياسى گرايش به فاطميان در افريقيه»، در سه بخش زير تنظيم شده است: | فصل اول كتاب با عنوان «زمينه‌هاى سياسى گرايش به فاطميان در افريقيه»، در سه بخش زير تنظيم شده است: | ||
در بخش اول، به بررسى اوضاع سياسى افريقيه و مغرب در آستانه قيام فاطميان پرداخته شده است. در نيمه دوم قرن سوم، در نقاط مختلف افريقيه و مغرب، چهار حكومت وجود داشت. اوضاع سياسى اين حكومت‌ها و درگيرى‌هايى كه با اهالى بومى منطقه (بربرها) داشتند، از موضوعات مهم اين بخش است<ref>همان، ص 13-14</ref> | در بخش اول، به بررسى اوضاع سياسى افريقيه و مغرب در آستانه قيام فاطميان پرداخته شده است. در نيمه دوم قرن سوم، در نقاط مختلف افريقيه و مغرب، چهار حكومت وجود داشت. اوضاع سياسى اين حكومت‌ها و درگيرى‌هايى كه با اهالى بومى منطقه (بربرها) داشتند، از موضوعات مهم اين بخش است.<ref>همان، ص 13-14</ref> | ||
در بخش دوم، آن دسته از عوامل و علل سياسى كه در گرايش به فاطميان و موفقيت آنان مؤثر بوده، بررسى شده است. اين عوامل، بعضى به اوضاع سياسى افريقيه و مغرب و بعضى به اوضاع خلافت عباسيان و جهان اسلام مربوط مى‌شود<ref>همان، ص 14</ref> | در بخش دوم، آن دسته از عوامل و علل سياسى كه در گرايش به فاطميان و موفقيت آنان مؤثر بوده، بررسى شده است. اين عوامل، بعضى به اوضاع سياسى افريقيه و مغرب و بعضى به اوضاع خلافت عباسيان و جهان اسلام مربوط مى‌شود<ref>همان، ص 14</ref> | ||
بخش سوم، به «تاريخ سياسى قيام فاطميان در افريقيه و مغرب» اختصاص دارد. در اين بخش، ابتدا دعوت اسماعيليان در مغرب قبل از ابوعبدالله شيعى، داعى بزرگ اسماعيليان، بررسى شده و به دنبال آن، تاريخچه دعوت ابوعبدالله و موفقيت وى و آمدن «عبيدالله مهدى» و تشكيل خلافت در سال 297ق طرح و به بررسى عواملى كه به موفقيت ابوعبدالله كمك كرده، پرداخته شده است<ref>همان</ref> | بخش سوم، به «تاريخ سياسى قيام فاطميان در افريقيه و مغرب» اختصاص دارد. در اين بخش، ابتدا دعوت اسماعيليان در مغرب قبل از ابوعبدالله شيعى، داعى بزرگ اسماعيليان، بررسى شده و به دنبال آن، تاريخچه دعوت ابوعبدالله و موفقيت وى و آمدن «عبيدالله مهدى» و تشكيل خلافت در سال 297ق طرح و به بررسى عواملى كه به موفقيت ابوعبدالله كمك كرده، پرداخته شده است.<ref>همان</ref> | ||
فصل دوم، به «زمينه‌هاى اجتماعى گرايش به فاطميان در افريقيه» اختصاص دارد و در بخش اول آن، ويژگى‌ها و موقعيت قبايل بربر و علل گرايش آنها به گروه‌ها و فرقه‌هاى سياسى و مذهبى مخالف حاكميت عباسيان بررسى شده است. | فصل دوم، به «زمينه‌هاى اجتماعى گرايش به فاطميان در افريقيه» اختصاص دارد و در بخش اول آن، ويژگى‌ها و موقعيت قبايل بربر و علل گرايش آنها به گروه‌ها و فرقه‌هاى سياسى و مذهبى مخالف حاكميت عباسيان بررسى شده است. | ||
بخش دوم، با عنوان «عوامل و زمينه‌هاى موفقيت اجتماعى فاطميان در افريقيه» به بررسى عوامل خاصى كه زمينه موفقيت اجتماعى فاطميان را فراهم كرد، اختصاص يافته است. در اين زمينه، نقش سطله‌جويى اعراب در منطقه افريقيه و مغرب و آرمان خواهى قبايل بربر و رقابت قبايل با يكديگر بررسى شده است<ref>همان</ref> | بخش دوم، با عنوان «عوامل و زمينه‌هاى موفقيت اجتماعى فاطميان در افريقيه» به بررسى عوامل خاصى كه زمينه موفقيت اجتماعى فاطميان را فراهم كرد، اختصاص يافته است. در اين زمينه، نقش سطله‌جويى اعراب در منطقه افريقيه و مغرب و آرمان خواهى قبايل بربر و رقابت قبايل با يكديگر بررسى شده است.<ref>همان</ref> | ||
در بخش سوم اين فصل، به بررسى و نقد ديدگاه مخالفان فاطميان، كه مدعى‌اند اباحى‌گرى فاطميان و اسماعيليان عامل گرايش به ايشان بوده، پرداخته شده است<ref>همان</ref> | در بخش سوم اين فصل، به بررسى و نقد ديدگاه مخالفان فاطميان، كه مدعى‌اند اباحى‌گرى فاطميان و اسماعيليان عامل گرايش به ايشان بوده، پرداخته شده است.<ref>همان</ref> | ||
در بخش چهارم، نقش علوم غريبه مثل سحر، پيش گويى، تنجيم، جفر و ملاحم در گرايش به فاطميان آورده شده و ضمن بيان مطالب منابع مخالف فاطميان در اين مورد، به نقد آن پرداخته شده است<ref>همان</ref> | در بخش چهارم، نقش علوم غريبه مثل سحر، پيش گويى، تنجيم، جفر و ملاحم در گرايش به فاطميان آورده شده و ضمن بيان مطالب منابع مخالف فاطميان در اين مورد، به نقد آن پرداخته شده است.<ref>همان</ref> | ||
در فصل سوم «زمينه‌هاى مذهبى و فرهنگى گرايش به فاطميان» در سه بخش بررسى شده است. در بخش اول، موقعيت تشيع و علويان در افريقيه و مغرب در قرن سوم آورده شده است. در اينجا ضمن بيان تاريخچه ورود علويان و | در فصل سوم «زمينه‌هاى مذهبى و فرهنگى گرايش به فاطميان» در سه بخش بررسى شده است. در بخش اول، موقعيت تشيع و علويان در افريقيه و مغرب در قرن سوم آورده شده است. در اينجا ضمن بيان تاريخچه ورود علويان و شیعیان به اين منطقه، به بررسى علل نفوذ تشيع و علويان و بهره‌بردارى فاطميان از اين نفوذ در جهت اهداف خويش پرداخته شده است.<ref>همان</ref> | ||
در بخش دوم اين فصل، ضمن بيان تاريخچه | در بخش دوم اين فصل، ضمن بيان تاريخچه مهدویت در افريقيه و مغرب، تأثير آن در گرايش به فاطميان بررسى شده است. در اينجا همچنين تأثير جنبه‌هاى دينى و اجتماعى مسئله مهدویت در دعوت فاطميان، به تفكيك بررسى شده است.<ref>همان</ref> | ||
بخش پايانى اين فصل نيز به «نقش تشكيلات دعوت در تشكيل خلافت فاطميان» اختصاص يافته است و طى آن، ضمن بررسى ويژگى‌هاى داعيان، به شيوه‌هاى به‌كار گرفته شده در افريقيه و مغرب براى پيشبرد دعوت فاطميان اشاره شده است<ref>همان</ref> | بخش پايانى اين فصل نيز به «نقش تشكيلات دعوت در تشكيل خلافت فاطميان» اختصاص يافته است و طى آن، ضمن بررسى ويژگى‌هاى داعيان، به شيوه‌هاى به‌كار گرفته شده در افريقيه و مغرب براى پيشبرد دعوت فاطميان اشاره شده است.<ref>همان</ref> | ||
فصل چهارم، به «زمينه‌هاى تجارى و اقتصادى گرايش به فاطميان در افريقيه» اختصاص يافته است. در بخش اول از اين فصل، زمينه‌هاى تجارى موجود در افريقيه و مغرب، كه توجه | فصل چهارم، به «زمينه‌هاى تجارى و اقتصادى گرايش به فاطميان در افريقيه» اختصاص يافته است. در بخش اول از اين فصل، زمينه‌هاى تجارى موجود در افريقيه و مغرب، كه توجه مدعیان قدرت را براى تشكيل حكومت به خود جلب كرده، بررسى شده است.<ref>همان، ص15</ref> | ||
در بخش دوم، به آن دسته از عوامل اقتصادى كه زمينه‌ساز قيام فاطميان در اواخر قرن سوم بوده، پرداخته شده است. برخى از اين عوامل، به اوضاع اقتصادى افريقيه و مغرب و برخى ديگر به عملكرد اقتصادى فاطميان مربوط مى‌شود<ref>همان</ref> | در بخش دوم، به آن دسته از عوامل اقتصادى كه زمينه‌ساز قيام فاطميان در اواخر قرن سوم بوده، پرداخته شده است. برخى از اين عوامل، به اوضاع اقتصادى افريقيه و مغرب و برخى ديگر به عملكرد اقتصادى فاطميان مربوط مى‌شود<ref>همان</ref> | ||
نویسنده معتقد است برخلاف نظر بسيارى از محققان مخالف فاطميان، شكل‌گيرى زمينه‌هاى تشكيل اين دولت، وابسته به عوامل زير است: | |||
#ضعف قدرت خلافت عباسيان، زمينه‌هاى رشد هرچه بيشتر جريان‌ها و جنبش‌هاى مخالف حاكميت ايشان را فراهم آورد<ref>همان، ص16</ref> | #ضعف قدرت خلافت عباسيان، زمينه‌هاى رشد هرچه بيشتر جريان‌ها و جنبش‌هاى مخالف حاكميت ايشان را فراهم آورد<ref>همان، ص16</ref> | ||
| خط ۹۷: | خط ۸۱: | ||
#تنش‌هاى سياسى افريقيه و مغرب، كه برگرفته از درگيرى بين قبايل اين مناطق بود، زمينه‌اى مناسب براى قيام فاطميان فراهم آورد<ref>همان، ص17</ref> | #تنش‌هاى سياسى افريقيه و مغرب، كه برگرفته از درگيرى بين قبايل اين مناطق بود، زمينه‌اى مناسب براى قيام فاطميان فراهم آورد<ref>همان، ص17</ref> | ||
#برخلاف ادعاى بسيارى از منابع اهل سنت (مخالف فاطميان)، رشد نهضت اسماعيليان در افريقيه و مغرب، ارتباطى به اباحى‌گرى فاطميان و نفى احكام اسلامى توسط آنان ندارد<ref>همان</ref> | #برخلاف ادعاى بسيارى از منابع اهل سنت (مخالف فاطميان)، رشد نهضت اسماعيليان در افريقيه و مغرب، ارتباطى به اباحى‌گرى فاطميان و نفى احكام اسلامى توسط آنان ندارد<ref>همان</ref> | ||
#وجود زمينه‌هاى فكرى | #وجود زمينه‌هاى فكرى مهدویت و آمدن منجى در افريقيه و مغرب، از دلايل پيروزى قيام فاطميان بوده است.<ref>همان: ص 16-17</ref> | ||
#نفوذ علويان و تشيع در افريقيه و مغرب، از عوامل مؤثر در گرايش به فاطميان بود<ref>مقدمه، ص 16-17</ref> | #نفوذ علويان و تشيع در افريقيه و مغرب، از عوامل مؤثر در گرايش به فاطميان بود<ref>مقدمه، ص 16-17</ref> | ||
فاطميان همانند بسيارى از قيام‌گران قبلى، با تكيه بر مذهب و استفاده ابزارى از آن، براى پيشبرد اهداف سياسى، وارد عمل شدند. آنان از عقايد دينى براى مشروعيت بخشيدن به حركت خويش و متحد كردن اجتماعات قبيله‌اى بربر سود جستند. حضور و نفوذ علويان و | فاطميان همانند بسيارى از قيام‌گران قبلى، با تكيه بر مذهب و استفاده ابزارى از آن، براى پيشبرد اهداف سياسى، وارد عمل شدند. آنان از عقايد دينى براى مشروعيت بخشيدن به حركت خويش و متحد كردن اجتماعات قبيله‌اى بربر سود جستند. حضور و نفوذ علويان و شیعیان در مغرب، قبل از فاطميان، زمينه گرايش مذهبى به ايشان را مساعد كرد. نفوذ تشيع در مغرب، منحصر به رجال و قبايل نبود، بلكه در ميدان ادبيات و شعر و قصص محلى هم بود<ref>متن كتاب، ص220</ref> | ||
فاطميان در دوران قيام، از عناوين و مفاهيم مذهبى مورد احترام بربرها استفاده مى‌جستند؛ به‌ويژه از عنوان | فاطميان در دوران قيام، از عناوين و مفاهيم مذهبى مورد احترام بربرها استفاده مى‌جستند؛ به‌ويژه از عنوان «اهل‌بيت(ع)» و «فاطمى» كه مورد توجه بربرها بود، بهره گرفتند. آنها همچنين از طرح عقايد خاص اسماعيلى كه زمينه پذيرش آن در ميان قبايل بربر كم بود، خوددارى كردند<ref>همان</ref> | ||
نویسنده به اين نكته اشاره دارد كه از ابزارهاى مورد بهره‌ورى فاطميان براى گسترش قيام، مهدویت بود. تفكر «مهدویت» در ميان قبايل بربر و در منطقه مغرب، قبل از حضور فاطميان وجود داشت و ايشان از اين نفوذ استفاده كردند. به باور نویسنده، مهدى‌گرايى فاطميان، نه تنها بر گروه‌هاى متعرض اسماعيلى تأثير گذاشت، بلكه بر دسته‌هايى از شیعیان امامى، كه به تدريج از گوشه‌گيرى و عدم قدرت‌يابى سياسى تشيع اماميه ناراضى شده بودند نيز تأثيرگذار بود و آنان را به طرف اسماعيليان و فاطميان كشانيد<ref>همان</ref> | |||
== وضعيت كتاب == | == وضعيت كتاب == | ||
| خط ۱۱۱: | خط ۹۵: | ||
فهرست مطالب در ابتدا و نمايه منابع و مآخذ فارسى و عربى، كتاب‌هاى خارجى، مقالات خارجى، نام‌ها و مكان‌هاى مذكور در متن، به همراه شجره‌نامه نخستين امامان اسماعيلى و نيز نقشه‌ها، در انتهاى كتاب آمده است. | فهرست مطالب در ابتدا و نمايه منابع و مآخذ فارسى و عربى، كتاب‌هاى خارجى، مقالات خارجى، نام‌ها و مكان‌هاى مذكور در متن، به همراه شجره‌نامه نخستين امامان اسماعيلى و نيز نقشه‌ها، در انتهاى كتاب آمده است. | ||
نویسنده در پاورقى‌هاى كتاب توضيحات مفيدى را ذكر كرده و محققین را به منابع مورد استفاده ارجاع داده است. | |||
==پانويس == | ==پانويس == | ||
<references /> | <references /> | ||
== منابع مقاله == | == منابع مقاله == | ||
مقدمه و متن كتاب. | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[اسماعيليان در تاريخ]] | |||
[[اسماعیلیه از گذشته تا حال]] | |||
[[تاريخ الدعوة الإسماعيلية]] | |||
[[تاریخ اسماعیلیه]] | |||
[[تاریخ و اندیشه‌های اسماعیلی در سده‌های میانه]] | |||
[[تاريخ الخلفاء الفاطميين بالغرب القسم الخاص من كتاب عيون الأخبار]] | |||
[[اتعاظ الحنفا بأخبار الأئمة الفاطميين الخلفا]] | |||
[[فاطمیان در مصر]] | |||
[[تاريخ الدولة الفاطمي]] | |||
[[تاریخ الدولة الفاطمیة]] | |||
[[پژوهشی در یکی از امپراتوریهای اسلامی: تاریخ فاطمیان و منابع آن]] | |||
[[تاریخ اسماعیلیان قهستان]] | |||
[[تاریخ و عقاید اسماعیلیه]] | |||
[[تاریخ اسماعیلیان در ایران در سده‌های 5 - 7 هجری]] | |||
[[اسماعیلیون و مغول و خواجه نصیرالدین طوسی]] | |||
[[التشيع المصري الفاطمي: اشعاع حي و حضاري: مئتان و عشر سنوات من الإبداع الانساني]] | |||
[[تاریخ فاطمیان]] | |||
[[فاطمیان و سنتهای تعلیمی و علمی آنان]] | |||
[[بنیادهای کیش اسماعیلیان]] | |||
[[أربعة كتب إسماعيلية]] | |||
[[خوان الإخوان]] | |||
[[فضائح الباطنية]] | |||
[[عيد الغدير في عهد الفاطميين]] | |||
[[الحياة الاجتماعية في العصر الفاطمي]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۸ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۴۳
| زمینه‌های پیدایش خلافت فاطمیان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | چلونگر، محمدعلی (نویسنده) |
| ناشر | پژوهشگاه حوزه و دانشگاه |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1386 ش |
| چاپ | 3 |
| موضوع | آفریقای شمالی - تاریخ - 297-567ق. فاطمیان - تاریخ |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DT 95/7 /چ8ز8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
زمينه‌هاى پيدايش خلافت فاطميان اثر محمدعلى چِلونگر، بررسى علل و زمينه‌هاى پيدايش خلافت فاطميان در افريقيه و مغرب بوده كه به زبان فارسى و در دوران معاصر نوشته شده است.
ساختار
كتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در چهار فصل و هر فصل در چندين بخش تنظيم شده است.
در اين پژوهش، گردآورى اطلاعات و داده‌هاى تاريخى، بر اساس روش كتابخانه‌اى و مبتنى بر منابع و اسناد اصيل و معتبر -كه برخى از آنها در بررسى منابع آمده‌اند- انجام شده و سعى نویسنده بر آن بوده تا از سرچشمه اصلى استفاده نمايد. همچنين از تحليل و تفسير داده‌هاى تاريخى با روش تحليل محتوا نيز غفلت نشده است.[۱]
تحقيق اين اثر، در مسير خود با پاره‌اى مشكلات روبه‌رو بوده كه مهمترين آنها كمبود منابع در زمينه «تاريخ مغرب اسلامى» در ايران است.[۲]
گزارش محتوا
در مقدمه كتاب ضمن تشريح محدوده كلى پژوهش، به سؤالاتى كه اين اثر، در پى پاسخگويى به آن مى‌باشد، اشاره شده است. اين سؤالات عبارتند از:
الف) عوامل مؤثر در تجزيه خلافت عباسى، چه تأثيرى در روند گسترش دعوت فاطميان در افريقيه و مغرب داشته است؟
ب) جنبش‌هاى سياسى و درگيرى‌ها و نزاع‌هاى داخلى در افريقيه و مغرب، چه تأثيراتى در گرايش به دعوت فاطميان داشته است؟
ج) آيا اباحى‌گرى منسوب به فاطميان و اسماعيليان در گسترش قيام و دعوت فاطميان تأثير داشته است؟
د) آيا طرح مسئله مهدویت توسط فاطميان در گسترش دعوت ايشان تأثير داشته است؟
ه-) آيا وجود حكومت‌هاى شيعى و علوى در مغرب، در نشر دعوت فاطميان مؤثر بوده است؟[۳]
فصل اول كتاب با عنوان «زمينه‌هاى سياسى گرايش به فاطميان در افريقيه»، در سه بخش زير تنظيم شده است:
در بخش اول، به بررسى اوضاع سياسى افريقيه و مغرب در آستانه قيام فاطميان پرداخته شده است. در نيمه دوم قرن سوم، در نقاط مختلف افريقيه و مغرب، چهار حكومت وجود داشت. اوضاع سياسى اين حكومت‌ها و درگيرى‌هايى كه با اهالى بومى منطقه (بربرها) داشتند، از موضوعات مهم اين بخش است.[۴]
در بخش دوم، آن دسته از عوامل و علل سياسى كه در گرايش به فاطميان و موفقيت آنان مؤثر بوده، بررسى شده است. اين عوامل، بعضى به اوضاع سياسى افريقيه و مغرب و بعضى به اوضاع خلافت عباسيان و جهان اسلام مربوط مى‌شود[۵]
بخش سوم، به «تاريخ سياسى قيام فاطميان در افريقيه و مغرب» اختصاص دارد. در اين بخش، ابتدا دعوت اسماعيليان در مغرب قبل از ابوعبدالله شيعى، داعى بزرگ اسماعيليان، بررسى شده و به دنبال آن، تاريخچه دعوت ابوعبدالله و موفقيت وى و آمدن «عبيدالله مهدى» و تشكيل خلافت در سال 297ق طرح و به بررسى عواملى كه به موفقيت ابوعبدالله كمك كرده، پرداخته شده است.[۶]
فصل دوم، به «زمينه‌هاى اجتماعى گرايش به فاطميان در افريقيه» اختصاص دارد و در بخش اول آن، ويژگى‌ها و موقعيت قبايل بربر و علل گرايش آنها به گروه‌ها و فرقه‌هاى سياسى و مذهبى مخالف حاكميت عباسيان بررسى شده است.
بخش دوم، با عنوان «عوامل و زمينه‌هاى موفقيت اجتماعى فاطميان در افريقيه» به بررسى عوامل خاصى كه زمينه موفقيت اجتماعى فاطميان را فراهم كرد، اختصاص يافته است. در اين زمينه، نقش سطله‌جويى اعراب در منطقه افريقيه و مغرب و آرمان خواهى قبايل بربر و رقابت قبايل با يكديگر بررسى شده است.[۷]
در بخش سوم اين فصل، به بررسى و نقد ديدگاه مخالفان فاطميان، كه مدعى‌اند اباحى‌گرى فاطميان و اسماعيليان عامل گرايش به ايشان بوده، پرداخته شده است.[۸]
در بخش چهارم، نقش علوم غريبه مثل سحر، پيش گويى، تنجيم، جفر و ملاحم در گرايش به فاطميان آورده شده و ضمن بيان مطالب منابع مخالف فاطميان در اين مورد، به نقد آن پرداخته شده است.[۹]
در فصل سوم «زمينه‌هاى مذهبى و فرهنگى گرايش به فاطميان» در سه بخش بررسى شده است. در بخش اول، موقعيت تشيع و علويان در افريقيه و مغرب در قرن سوم آورده شده است. در اينجا ضمن بيان تاريخچه ورود علويان و شیعیان به اين منطقه، به بررسى علل نفوذ تشيع و علويان و بهره‌بردارى فاطميان از اين نفوذ در جهت اهداف خويش پرداخته شده است.[۱۰]
در بخش دوم اين فصل، ضمن بيان تاريخچه مهدویت در افريقيه و مغرب، تأثير آن در گرايش به فاطميان بررسى شده است. در اينجا همچنين تأثير جنبه‌هاى دينى و اجتماعى مسئله مهدویت در دعوت فاطميان، به تفكيك بررسى شده است.[۱۱]
بخش پايانى اين فصل نيز به «نقش تشكيلات دعوت در تشكيل خلافت فاطميان» اختصاص يافته است و طى آن، ضمن بررسى ويژگى‌هاى داعيان، به شيوه‌هاى به‌كار گرفته شده در افريقيه و مغرب براى پيشبرد دعوت فاطميان اشاره شده است.[۱۲]
فصل چهارم، به «زمينه‌هاى تجارى و اقتصادى گرايش به فاطميان در افريقيه» اختصاص يافته است. در بخش اول از اين فصل، زمينه‌هاى تجارى موجود در افريقيه و مغرب، كه توجه مدعیان قدرت را براى تشكيل حكومت به خود جلب كرده، بررسى شده است.[۱۳]
در بخش دوم، به آن دسته از عوامل اقتصادى كه زمينه‌ساز قيام فاطميان در اواخر قرن سوم بوده، پرداخته شده است. برخى از اين عوامل، به اوضاع اقتصادى افريقيه و مغرب و برخى ديگر به عملكرد اقتصادى فاطميان مربوط مى‌شود[۱۴]
نویسنده معتقد است برخلاف نظر بسيارى از محققان مخالف فاطميان، شكل‌گيرى زمينه‌هاى تشكيل اين دولت، وابسته به عوامل زير است:
- ضعف قدرت خلافت عباسيان، زمينه‌هاى رشد هرچه بيشتر جريان‌ها و جنبش‌هاى مخالف حاكميت ايشان را فراهم آورد[۱۵]
- فاطميان، به عنوان يكى از جنبش‌هاى مخالف عباسيان، موفق به ايجاد حكومت و خلافت در افريقيه شدند[۱۶]
- تنش‌هاى سياسى افريقيه و مغرب، كه برگرفته از درگيرى بين قبايل اين مناطق بود، زمينه‌اى مناسب براى قيام فاطميان فراهم آورد[۱۷]
- برخلاف ادعاى بسيارى از منابع اهل سنت (مخالف فاطميان)، رشد نهضت اسماعيليان در افريقيه و مغرب، ارتباطى به اباحى‌گرى فاطميان و نفى احكام اسلامى توسط آنان ندارد[۱۸]
- وجود زمينه‌هاى فكرى مهدویت و آمدن منجى در افريقيه و مغرب، از دلايل پيروزى قيام فاطميان بوده است.[۱۹]
- نفوذ علويان و تشيع در افريقيه و مغرب، از عوامل مؤثر در گرايش به فاطميان بود[۲۰]
فاطميان همانند بسيارى از قيام‌گران قبلى، با تكيه بر مذهب و استفاده ابزارى از آن، براى پيشبرد اهداف سياسى، وارد عمل شدند. آنان از عقايد دينى براى مشروعيت بخشيدن به حركت خويش و متحد كردن اجتماعات قبيله‌اى بربر سود جستند. حضور و نفوذ علويان و شیعیان در مغرب، قبل از فاطميان، زمينه گرايش مذهبى به ايشان را مساعد كرد. نفوذ تشيع در مغرب، منحصر به رجال و قبايل نبود، بلكه در ميدان ادبيات و شعر و قصص محلى هم بود[۲۱]
فاطميان در دوران قيام، از عناوين و مفاهيم مذهبى مورد احترام بربرها استفاده مى‌جستند؛ به‌ويژه از عنوان «اهل‌بيت(ع)» و «فاطمى» كه مورد توجه بربرها بود، بهره گرفتند. آنها همچنين از طرح عقايد خاص اسماعيلى كه زمينه پذيرش آن در ميان قبايل بربر كم بود، خوددارى كردند[۲۲]
نویسنده به اين نكته اشاره دارد كه از ابزارهاى مورد بهره‌ورى فاطميان براى گسترش قيام، مهدویت بود. تفكر «مهدویت» در ميان قبايل بربر و در منطقه مغرب، قبل از حضور فاطميان وجود داشت و ايشان از اين نفوذ استفاده كردند. به باور نویسنده، مهدى‌گرايى فاطميان، نه تنها بر گروه‌هاى متعرض اسماعيلى تأثير گذاشت، بلكه بر دسته‌هايى از شیعیان امامى، كه به تدريج از گوشه‌گيرى و عدم قدرت‌يابى سياسى تشيع اماميه ناراضى شده بودند نيز تأثيرگذار بود و آنان را به طرف اسماعيليان و فاطميان كشانيد[۲۳]
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتدا و نمايه منابع و مآخذ فارسى و عربى، كتاب‌هاى خارجى، مقالات خارجى، نام‌ها و مكان‌هاى مذكور در متن، به همراه شجره‌نامه نخستين امامان اسماعيلى و نيز نقشه‌ها، در انتهاى كتاب آمده است.
نویسنده در پاورقى‌هاى كتاب توضيحات مفيدى را ذكر كرده و محققین را به منابع مورد استفاده ارجاع داده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
وابسته‌ها
تاریخ و اندیشه‌های اسماعیلی در سده‌های میانه
تاريخ الخلفاء الفاطميين بالغرب القسم الخاص من كتاب عيون الأخبار
اتعاظ الحنفا بأخبار الأئمة الفاطميين الخلفا
پژوهشی در یکی از امپراتوریهای اسلامی: تاریخ فاطمیان و منابع آن
تاریخ اسماعیلیان در ایران در سده‌های 5 - 7 هجری
اسماعیلیون و مغول و خواجه نصیرالدین طوسی
التشيع المصري الفاطمي: اشعاع حي و حضاري: مئتان و عشر سنوات من الإبداع الانساني