منشآت و مکاتیب عصر صفوی

منشآت و مکاتیب عصر صفوی
پدیدآوران	مهرابی، علامحسین (تصحیح و بررسی)
ناشر	میراث فرهیختگان
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎5ـ96ـ7377ـ622ـ978
کد کنگره	‏

منشآت و مکاتیب عصر صفوی نوشته جمعی از کاتبان و نویسندگان دورۀ صفوی، تصحیح و بررسی علامحسین مهرابی؛ نامه‌ها و مکاتیب از مهم‌ترین اسناد تحقیقات تاریخی است. در این مجموعه 130 نامه به سران کشورهای خارجی از تایوان در شرق تا اروپا، حبشه، شریف مکه، پاپ مسیحی، دولت های همسایه و حدود 150 نامه و دستور برای امور داخلی به همراه چند انشاء، فتح‌نامه، وقف‌نامه، عتق‌نامه، تعزیت‌نامه و ... وجود دارد که مجموعه‌ای بی‌نظیر برای شناخت ایران عصر صفوی است.

گزارش کتاب

نامه‌ها و مکاتیب از مهم‌ترین اسناد تحقیقات تاریخی است. در این مجموعه 130 نامه به سران کشورهای خارجی از تایوان در شرق تا اروپا، حبشه، شریف مکه، پاپ مسیحی، دولت های همسایه و حدود 150 نامه و دستور برای امور داخلی به همراه چند انشاء، فتح‌نامه، وقف‌نامه، عتق‌نامه، تعزیت‌نامه و ... وجود دارد که مجموعه‌ای بی‌نظیر برای شناخت ایران عصر صفوی است.

این کتاب به صورت نسخۀ خطی در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگه‌داری می‌شود و جستجو برای یافتن نسخۀ دیگری از آن در کتابخانه‌های مختلف بی‌نتیجه بوده است. کتاب با خط شکسته و به صورت اریب که حدود 23 سطر در هر صفحه است. از چند نوع خط شکسته استفاده کرده که خواندن بیشتر آنها آسان است و برخی دیگر مشکل. آغاز کتاب افتادگی دارد و از نعت پیامبر شروع می‌شود که احتمالاً قسمت‌های افتاده در ذکر توحید بوده است. شروع کتاب سردرگمی خاصی دارد. موضوع کتاب در صفحات آغازین متفاوت با ادامۀ کتاب است. شاید کاتب صفحاتی از یک کتاب را شروع کرده و در ادامه کتاب دیگری را استنساخ نموده و شاید هم نویسنده یا نویسندگان با هدف دیگری کتاب را شروع کرده‌اند؛ اما در ادامه از بحث اصلی خارج شده و به موضوع دیگری پرداخته‌اند. در نخستین صفحه نام مؤلف محمدشفیع ذکر شده و اشعاری از خود آورده است. چند صفحه بعد دربارۀ کتاب آمده است: «چون در اکثر ازمنه و اعصار، متاع مواعظ بالغه به علت قلب خریداران، کاسد و ناروا بوده» و کتابی مثل اینکه «مشتمل بر جمیع ابواب وعظ، که از کتاب خدا و احادیث اهل بیت با خود باشد، به فارسی ننوشته‌اند» پس نویسنده این بار با نام «محمدرفیع» با اجازۀ شاه عباس دوم دست به کار شده و این کتاب را نوشته است. نام کتاب نیز «ابواب الجنان» ذکر شده «چون ابواب مباحثش با ابواب جنت در عدد موافق است اگر ارباب خیالش از باب تسمیه اسم یا اسم مسبب، ابواب الجنان خطاب دهند؛ نامناسب نخواهد بود» در همان جا نام دیگری برای کتاب ذکر می‌کند و آن «جنگ گنج» است که شامل انشاهای مختلف، حکایاتی در مسائل اخلاقی از بی‌وفایی دنیا، مذمت گناه و ... است. سپس کتاب به مجموعۀ انشاهای ادبی تبدیل می‌شود.

انشایی از میرزا محمدحسین نورس و از همین نویسنده انشایی در وصف قلیان، پس از آن انشای گلشن خیال از آقاحسین خوانسالاری آورده است. در ادامه باز موضوع کتاب تغییر می‌کند و با عنوان «در کتابات و رقعجات و عرایض نوشته تبالی افکار مرحوم میرزا محمدرضا واقعه‌نویس سابق» ادامه می‌یابد. از این قسمت به بعد کتاب مجموعه‌ای از رسائل و نامه‌های عصر صفوی است. در ادامه که به عبارتی فصل دوم کتاب است، «مکاتبات و رقعجات و عرایض که از جانب خود نوشته است» نام دارد. به نظر می‌رسد این قسمت، نامه‌ها و مکاتیبی است که محمدرضا واقعه‌نویس نوشته است؛ چون در آن نامه‌های او به دربار صفوی و گلایه‌هایی از اخراج و رفتار بد امرا با وی وجود دارد.

عنوان بخش پایانی کتاب «خاتمه» است که در خاتمۀ بیاض‌ها و ... آمده است. این بخش خاتمه‌نویسی بر برخی کتب است؛ اما در اینجا هم نامه‌های دیگری دیده می‌شود و حتی وقف‌نامه و حکم انتصاب شیخ محمدباقر خاتون‌آبادی به مدرسی یک مدرسه و ... .

روابط ایران با کشورهای جهان آن زمان، روابط دوستانه و گاه خصمانه، تجاری، اقتصادی، فرهنگی و ... از لابلای این نامه‌ها مشهود است. موضوعات نامه‌های رسمی شامل فتح‌نامه، عتق‌نامه، وقف‌نامه، نامه به پاپ و شریف مکه، سران کشورهای اروپایی، خانات خیوه و بخارا، سران دولت مقتدر همسایه ـ عثمانی ـ امرا و بزرگان ایرانی است. افزون بر این انمه‌های موسوم به اخوانیات که شامل نامه‌ای به دوست، فرزند و ... هم وجود دارد؛ یعنی هم نامه‌های رسمی و درباری است و هم به متن جامعه رفته و نامه‌های دوستانه هم آورده است.

بیشترین نامه‌های خارجی این مجموعه به خانات بهارا و خیوه است. نامه به عبدالعزیزخان حاکم بخارا با 31 مورد بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده است. شش نامه هم به برادر و جانشین عبدالعزیزخان یعنی سبحان‌قلی‌خان است.

نثر کتاب نمونه‌ای از نثر عصر صفوی به‌ویژه دورۀ پس از شاه عباس اول است. از ویژگی‌های نثری این دوره، مطابقت صفت و موصوف بر اساس ادبیات عرب، سجع‌های متوالی، مترادفات پیاپی، تکرار تعارفات و تملق‌ها و شیوع مدح و چاپلوسی است. نمونه‌ای از ویژگی‌های این منشآت نیز عبارتند از: ایجاز و کوتاهی نامه‌ها، عبارات و جملات فارسی و عربی و مدح مخاطب نامه در ابتدای نامه‌ها، استشهاد به آیات قرآنی در نامه‌ها و به‌ویژه در مسائل مذهبی مانند وقف‌نامه و حکم تحریم شراب و ...، استشهاد به اشعار فارسی شاعران متقدم و معاصر، کاربرد فعل جمع غایب به جای مخاطب برای احترام، ب‌کاربردن فعل در وجه دعایی به‌ویژه در پایان نامه‌ها و دعای بقای حکومت برای دیگر فرمانروایات، به‌کاربردن جملات دعایی عربی، به‌کاربردن سجع در متن و .... .

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات