طبیعیات دانشنامه علائی

طبیعیات دانشنامه علائی
پدیدآوران	ابن سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده) مشکوة، سید محمد (مقدمه‌نویس و مصحح)
عنوان‌های دیگر	دانشنامه علایی. برگزیده. طبیعیات
ناشر	دانشگاه بوعلی سينا
مکان نشر	همدان - ایران
سال نشر	1383 ش
چاپ	2
شابک	‎964-7874-53-7
موضوع	علوم طبیعی - متون قدیمی تا قرن 14 فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏460‎‏ ‎‏1383‎‏ج
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، دانشنامه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

طبیعیات دانش‌نامه علائى، به زبان فارسى، توسط بوعلى سينا و به درخواست علاء‌الدوله ابوجعفر محمد بن دشمنزيار بن كاكويه از بنى كاكويه، تأليف شده است.

ساختار

بخش طبیعیات، يكى از بخش‌هاى پنج‌گانه دانش‌نامه است، زيرا دانش‌نامه علائى در پنج بخش منطق، طبیعیات، علم هيئت، علم موسيقى و علم الهى تأليف گرديده است كه منطق، طبیعیات و الهيات توسط خود بوعلى نوشته شده و ما بقى بعد از رحلت وى توسط شاگردش ابوعبيد جوزجانى و با استفاده از آثار خود شيخ الرئيس، تكميل شده است. مؤلف، از آن‌جايى كه طبیعیات را در ادامه بخش‌هاى قبلى آورده است، لذا هيچ مقدمه و خطبه‌اى در آغاز اين بخش وجود ندارد.

گزارش محتوا

شيخ الرئيس، اين قسمت دانش‌نامه را با بحثى از جوهر و عرض آغاز مى‌نمايد و اقسام عرض را بيان مى‌كند و عهده‌دار شناخت حالات گوناگون بخشى از هستى را، دو علم طبيعى و رياضى مى‌داند. اولى، از حالاتى سخن مى‌گويد كه تصورشان همراه با ماده است و دومى از حالاتى بحث مى‌كند كه در وهم از ماده جدايند.

مؤلف، در ادامه، از جنبش يعنى همان حركت بحث مى‌كند و اقسام دفعى و تدريجى آن را بيان مى‌نمايد و از اينكه حركت، در كدام يك از مقولات صورت مى‌گيرد و در هر كدام چگونه واقع مى‌شود، سخن به ميان مى‌آورد، سپس حركت اجسام را به سه حركت عرضى، حركت قسرى و حركت طبعى تقسيم مى‌كند، چون حركت يك شىء، از سه حال بيرون نيست: 1- به تبع حركت چيزى است كه آن را در بر گرفته، مانند: حركت لباس داخل صندوق به تبع حركت صندوق؛ اين را حركت عرضى مى‌نامند. 2- با نيروى يك عامل بيرون از ذات شىء است كه آن را از جايى خاص به جايى ديگر حركت مى‌دهد، مانند: حركت يك سنگ از پايين به بالا توسط جرثقيل؛ اين را حركت قسرى مى‌خوانند. 3- از درون ذات خود شىء سرچشمه مى‌گيرد، مانند: حركت يك سنگ از بالا به پايين؛ اين را حركت طبعى مى‌گويند.

ابن سينا در مورد مكان نيز توضيحاتى مبسوط دارد كه از آن جمله بيان خواص چهارگانه مكان است. وى، اقوالى گوناگون را در زمينه حقيقت مكان نقل مى‌كند از قبيل صورت بودن آن، هيولى بودن آن و...

ايشان، در ادامه بحث خلأ را مطرح مى‌كند و اعتقاد به وجود خلأ را امرى موهوم و دور از عقل مى‌داند.

در فصلى خاص در مورد سردى و گرمى طبيعى و ناطبيعى بحث شده است؛ سردى و گرمى طبيعى، مانند سردى آب و گرمى آتش؛ سردى و گرمى ناطبيعى در سه صورت حاصل است: 1- در صورت همسايگى با جسم گرم يا سرد. 2- در صورت جنبش و مالش. 3- در صورت روشن شدن؛ يعنى تابيدن نور.

در مرحله بعد اجسام بسيط مورد بررسى واقع مى‌شوند. ابن سينا، اجسام بسيط را از لحاظ اينكه قابل كون و فساد هستند يا نه، به دو دسته تقسيم مى‌كند. در همين‌جا سنگين‌تر بودن جسم سرد را از جسم گرم، ريشه‌يابى كرده است.

يكى از ادعاهاى بوعلى در مورد طبيعت اجسام كه دنبال اثباتش مى‌باشد، اين است كه هر جسمى داراى شكل و جايگاه طبيعى مى‌باشد. از جمله نقض و ابراماتى كه درباره سردى و گرمى اجسام وجود دارد، اين است كه هيچ جسم گرمى قابل سرد شدن و هيچ جسم سردى قابل گرم شدن نيست كه مؤلف، مفصلا آن را بررسى نموده است. انقلاب عناصر اربعه به هم‌ديگر بحث ديگرى است كه مؤلف آن را مطرح نموده و فرموده: با تجربه مى‌توان آن را فهميد؛ براى نمونه هوا به هنگام برودت تبديل به ابر شده و ابر مبدل به برف مى‌شود و نهايتا آب مى‌شود كه اين، مراحل انقلاب هوا به آب است.

شيخ الرئيس معتقد است هر عنصرى طبيعت منحصر به خويش را دارد كه در صورت تغيير در آن طبيعت، به نيستى مى‌گرايد، مانند طبيعت سرد آب كه در صورت گرم شدن بخار شده و از بين مى‌رود يا سبکی و جنبش هوا كه در صورت سنگين شدن و ايستادن از بين مى‌رود.

سخن درباب مزاج هم از ديگر مباحث مهم رساله، است كه ضمن تعريف آن توضيحاتى درباره‌اش ارائه مى‌نمايد. پيدا كردن طبيعت‌هاى عناصر، فعل آسمان در باب خشك و تر و چگونگى حضور دود و بخار در هوا، ديگر مباحثى هستند كه قبل از بيان توضيحاتى در باب معادن، مطرح گرديده‌اند.

تا اين‌جا مباحثى كه مطرح گرديده بود، بيشتر در مورد طبايع اجسام بوده، لكن از اين به بعد، حال و هواى مباحث تغيير كرده و در باب نفس و انواع آن و همين‌طور حواس و افعال آن سخن به ميان آمده است. حال نفس نباتى و قواى آن كه عبارتند: از غاذيه، منميه و مولده. حال نفس حيوانى و قواى آن كه عبارتند از: شهوت و غضب و حواس پنج‌گانه كه حواس نفس حيوانى مى‌باشند، از مباحث باب نفس كتاب طبیعیات هستند.

ابن سينا طريق انجام وظيفه حواس پنج‌گانه را توضيح مى‌دهد كه بوييدن چگونه انجام مى‌شود يا چشيدن به چه وسيله‌اى صورت مى‌گيرد و در باب بينايى، بحث را قدرى دامنه‌دار كرده و نظريات ارسطاطاليس را در اين باب مورد بررسى قرار داده است.

در باب حواس باطن نيز كه عبارتند از: حس مشترك، قوه مصوره، قوه تخيل، قوه وهم و قوه حافظه، توضيحاتى از سوى مؤلف ارائه گرديده است كه بسيار خلاصه و مفيد مى‌باشد.

آخرين بحث كتاب كه به صورت مبسوط و در فصول مختلف از آن بحث شده است، عقل است. ابن سينا، نخست، عقل را به عقل عملى و عقل نظرى تقسيم مى‌كند، سپس عقل حيوانى، عقل بملكه، عقل بفعل و عقل مستفاد را از جمله مراتب عقل مى‌شمارد.

مؤلف، مى‌گويد در افعال عقلى، جسم دخالتى ندارد چنان‌كه پذيرش معقولات نيز بدون واسطه‌گرى جسم انجام مى‌گردد. وى، بر اين مطلب چندين برهان اقامه مى‌نمايد، بعد راجع به بقاى نفس سخن گفته و به همين مناسبت خواب را نيز تشريح مى‌كند كه خواب، بازگشت جوهر روح جسمانى است از ظاهر به باطن.

اينكه چرا بعضى خواب‌ها صادقند و بعضى نيازمند تعبيرند، موضوعى است كه از آن بحث شده است. مؤلف، در ادامه اسباب پيوند جسم با عالم غيب را بررسى نموده، اشاره‌اى به معجزه و كرامت مى‌نمايد و از نفوس قدسى پيغمبران و قدرتى كه آن نفوس مقدس دارا هستند، سخن مى‌گويد.

وضعيت كتاب

اين كتاب كه توسط سيد محمد مشكاة تصحيح گرديده، داراى مقدمه‌اى است كه مصحح در آغاز كتاب بر آن نوشته است. فهرست‌هاى كتاب هم كه در انتهاى كتاب آمده‌اند، عبارتند از: فهرست عناوين، فهرست لغات و اصطلاحات و فهرست مندرجات بخش سوم دانش‌نامه علائى(علم طبيعى).