تطور الفکر التربوی الإسلامی

تطور الفکر التربوی الإسلامی
پدیدآوران	راوی، فیصل (نویسنده)
ناشر	مکتبة الفلاح
مکان نشر	کویت
سال نشر	1420ق / 2000م
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

برای دیگر کاربردها، تربیت اسلامی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

تطور الفکر التربوی الإسلامی، اثر فیصل راوی و دیگران، کتابی است که به جهت مطالعه دانشجویان علوم تربیتى نگارش یافته است. این اثر دارای متنى است ساده و روان؛ اما، در مجموع نتوانسته، برخى از هدف‌های یاد شده در مقدمه کتاب (ص 10) را چنانکه باید، برآورده کند. دیگر آنکه مطالب این کتاب به هیچ‌وجه بیان تطور اندیشه تربیتى در اسلام نیست و عنوان کتاب اگر تجارى نباشد، بارى فریبنده و غلط‌انداز است. از دیگر کاستی‌های این کتاب آن است که در سراسر متن - مگر فصل هفتم - هیچ ارجاعى وجود ندارد، و خواننده متحیر مى‌ماند که مطالب کتاب از نویسندگان است یا از منابعى است که در پى‌نوشتها آمده است؛ همچنین، در بحثها، به آیات بسیار کم استناد شده و موارد اندک استناد شده هم گاه ربط مستقیمى به موضوع بحث ندارد و معلوم نیست مطالب، بیان دیدگاه‌‌های اسلام باشد. از مجموع بحث‌های کتاب، بحث سوم از فصل اول و کل فصل نهم، خواندنى‌تر است.

نگارندگان، مطالب کتاب را در نه فصل بسامان کرده‌اند.

در فصل یکم، به مفاهیم تربیت اسلامى از زبان تربیت‌پژوهان مسلمان اشاره مى‌شود و هدف‌های تربیت اسلامى از نگاه برخى از تربیت‌کاوان مسلمان مى‌آید و پس از آن به هدف‌های ده‌گان‌های براى تربیت اسلام پرداخته مى‌شود. نکته بعدى این فصل دربارۀ سرآغاز تربیت اسلامى است که با توجه به قصه حضرت آدم علیه‌السّلام پرداخته و شرح مى‌شود.

فصل دوم دربارۀ اسلام و علم است و از رهگذر آن به مطالب زیر اشاره مى‌شود:

پدیده‌‌های علمى در قرآن (ستارگان، نیروى جاذبه، حرکت زمین، رعد و برق، ابر و آب و باران، کار اعضا و اندام انسان، گیاهان، ماده و خواص شیمیایى، ویژگی‌های حیواناتى که گروهى زندگى مى‌کنند)، علم در قرآن، علم در حدیث، توجه حاکمان مسلمان به دانش و دانشمندان.

فصل سوم. تربیت عقلانى در اسلام: نگارنده در شرح این فصل، ابتدا به ماهیت عقل در قرآن و آثار برخى از دانشمندان مسلمان مى‌پردازد؛ آنگاه، مفهوم تربیت عقلانى را وامى‌شکافد و از نتایج تربیت عقلانى مى‌گوید و از امورى که به تربیت عقلانى کودکان کمک مى‌کند یاد مى‌کند و با برشماردن مبانى تربیت عقلانى، از رابطۀ پدیده‌‌های علمى با تربیت عقلانى مى‌گوید و به وظایف و کارکرد‌های علمى عقل مى‌پردازد و نقش پدیده‌‌های طبیعى را در تربیت عقلانى بازمى‌شکافد و بفرجام از نقش مدارس اسلامى در تربیت عقلانى یاد مى‌کند و به پار‌های از نگرش‌های قرآنى به علم که لازم است مقدمۀ تربیت عقلانى طلاب قرار گیرد، اشاره مى‌کند.

موضوع فصل چهارم، مبانى انسانى تربیت اسلامى است. نگارنده در شرح این موضوع به مواعظ لقمان حکیم به فرزندش روى مى‌کند و با تحلیل آنها مى‌کوشد مبانى مورد نظر را استخراج و شرح کند، از آنهاست: اعتقاد به توحید، سپاس از خداوند و پدر و مادر، همه چیز را از قدرت خدا دانستن، پرستش، آداب و اخلاق اجتماعى، دعوت به تأمل در هستى، جدل در راه خداوند. نگارنده در ادامه، به برخى از ویژگی‌های تربیت انسان در پند‌های لقمان حکیم مى‌پردازد و از ایمان به خدا، شناخت قدرت خداوند، عبادت او، بررسى هستى، آداب جدل یاد مى‌کند.

در فصل پنجم با روش‌های تربیت اسلامى آشنا مى‌شویم. نگارنده از روش‌های زیر یاد کرده است: اسوۀ حسنه و مظاهر عبادى و رفتارى و اخلاقى آن در شخصیت ممتاز رسول اللّه صلّى‌اللّه‌علیه‌واله، روش بررسى خطا‌های متعلم و راه‌های درمان این خطا (ارشاد مستقیم، ارشاد از راه آموزش و شناساندن، ارشاد از راه توبیخ، ارشاد از راه تنبیه، ارشاد از راه داستان‌گویى)، روش پرسش و پاسخ، روش ضرب المثل، روش ثواب و عقاب. نگارنده هریک از این روش‌های را اندکى شرح مى‌دهد تا به فصل ششم مى‌رسد.

در فصل ششم به مراکز آموزشى و تربیتى در اسلام مى‌پردازد که عبارتند از:

مکتب‌خانه‌ها که خاص کودکان بوده است (عوامل مؤثر در گسترش مکتب‌خانه، اقسام مکتب‌خانه)، مساجد (و وظایف آموزشى آنها)، مدارس (عوامل پیدایش مدرسه در کشور‌های اسلامى)، کتابخانه‌ها و فروشگاه‌های وراقان (عوامل گسترش کتابخانه، مهمترین مکان‌های کتابخانه، انواع کتابخانه، نشانه‌‌‌هایى از اهتمام مسلمانان به کتاب و کتابخانه)، بیمارستانها، دار الحکمه، حلقه‌‌های درسى، تالارها، منازل عالمان، قصرها، خانقاه‌ها، زاویه‌ها، رباطها، تکیه‌ها، مقابر و صحرا.

فصل هفتم دربارۀ آموزش زن است که در آن از وضع زن در قبل از اسلام یاد مى‌شود؛ سپس، نگرش اسلام به زن مى‌آید و از آموزش زن در قرآن و سنت سخن مى‌رود و پس از اشاره به برخى از زنان تحصیل کرده در تاریخ اسلام، از دو دیدگاه مخالف و موافق آموزش زن یاد مى‌شود.

فصل هشتم این کتاب به بررسى اجمالى اندیشه‌‌های تربیتى امام محمد غزالى اختصاص دارد و در آن به نکات زیر اشارت رفته است: نگرش غزالى به علم و طبقه‌بندى علوم، نظر او دربارۀ برنامۀ درسى، تأثیر غزالى بر تفکر تربیتى در اسلام، آراى غزالى دربارۀ علما، معلمان و محصلان.

فرجامین فصل این اثر، دربارۀ دیدگاه‌های تربیتى عبد الرحمن ابن خلدون است و در آن از مطالب زیر یاد شده است: مفهوم علم از نگاه ابن خلدون، ابن خلدون و اندیشه‌‌های جدید تربیتى، مفهوم انسان در نظر او، مراحل تدریس از نگاه او، نگرش ابن خلدون به تعلیم و تربیت فراگیران، ویژگی‌های معلم از نگاه او، دیدگاه او دربارۀ برنامه درسى، ارزشها و هدفها در نگاه او، شناخت و منابع آن، نگرش وى به رابطه بین آموزش علوم و عمران.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش