المسالك و الممالك، ابن خرداذبه: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'دائرة المعارف' به 'دائرةالمعارف') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'المسالك و الممالك (ابهام زدایی)' به 'المسالك و الممالك (ابهام‌زدایی)') |
||
| (۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =02266 | ||
| کتابخوان همراه نور =02266 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۲۷: | خط ۲۸: | ||
}} | }} | ||
{{کاربردهای دیگر|المسالك و الممالك ( | {{کاربردهای دیگر|المسالك و الممالك (ابهام‌زدایی)}} | ||
'''المسالك و الممالك''' اثر [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خُرداذبه (ابن خردادبه)، ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله]] (متوفى 280ق) به زبان عربى است. | '''المسالك و الممالك''' اثر [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خُرداذبه (ابن خردادبه)، ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله]] (متوفى 280ق) به زبان عربى است. | ||
اين كتاب از نخستين آثار جغرافيايى دوره اسلامى است و ساليان سال يكى از منابع اصلى نويسندگان و جغرافى‌دانان در زمينه جغرافيا و جغرافياى تاريخى بوده است. دانشمندان بسيارى همچون [[مقدسی، مطهر بن طاهر|مقدسى]] و [[مستوفی، حمدالله|مستوفى]] و [[رازی، امین احمد|امين احمد رازى]] نویسنده «[[هفت اقلیم|هفت اقليم]]» به آن مراجعه كرده‌اند. | اين كتاب از نخستين آثار جغرافيايى دوره اسلامى است و ساليان سال يكى از منابع اصلى نويسندگان و جغرافى‌دانان در زمينه جغرافيا و جغرافياى تاريخى بوده است. دانشمندان بسيارى همچون [[مقدسی، مطهر بن طاهر|مقدسى]] و [[مستوفی، حمدالله|مستوفى]] و [[رازی، امین احمد|امين احمد رازى]] نویسنده «[[هفت اقلیم|هفت اقليم]]» به آن مراجعه كرده‌اند. جغرافياى او عمومى است و دربارۀ كل جهان آن روز مطلب دارد؛ اما مباحث مربوط به قلمرو عباسيان (مملكة الاسلام) را با تفصيل بيشترى آورده است. | ||
== ساختار== | == ساختار== | ||
كتاب از دو بخش تشكيل شده است: بخش اول تحت عنوان صفت الارض در هشت فصل مرتب شده و قسمت دوم كتاب مربوط به كتاب خراج و صنعت كتابت از ابن فرج قدامه بن جعفر كاتب بغدادى است، كه از باب يازدهم تا باب هفدهم آن كتاب را در بردارد. | كتاب از دو بخش تشكيل شده است: بخش اول تحت عنوان صفت الارض در هشت فصل مرتب شده و قسمت دوم كتاب مربوط به بخشی از كتاب خراج و صنعت كتابت از ابن فرج قدامه بن جعفر كاتب بغدادى است، كه از باب يازدهم تا باب هفدهم آن كتاب را در بردارد. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
كتاب طبق معمول آثار جغرافيايى با اطلاعات مرسوم جغرافياى رياضى و مخصوصاً توصيف شكل زمين بنابر نظر بطلميوس آغاز مى‌شود. مؤلف فصلى كوتاه درباره جهت قبله شهرها، قسمت مهمى را به سخن از سواد عراق اختصاص داده و تقسيمات اراضى و نوع خراج آن را ياد كرده و درباره تاريخ آن نيز در اين‌جا و در موارد ديگر كتاب ملاحظاتى به قلم آورده است. وى در قسمتى از كتاب به يادآورى پادشاهان قديم، از فريدون به بعد، بر اساس منابع فارسی پرداخته و از پادشاهان ایران و روم و ترك نام برده است. | كتاب طبق معمول آثار جغرافيايى با اطلاعات مرسوم جغرافياى رياضى و مخصوصاً توصيف شكل زمين بنابر نظر بطلميوس آغاز مى‌شود. او بغداد را مركز جهان و عراق را با ايرانشهر يكى مى‌داند. | ||
مؤلف فصلى كوتاه درباره جهت قبله شهرها، قسمت مهمى را به سخن از سواد عراق اختصاص داده و تقسيمات اراضى و نوع خراج آن را ياد كرده و درباره تاريخ آن نيز در اين‌جا و در موارد ديگر كتاب ملاحظاتى به قلم آورده است. وى در قسمتى از كتاب به يادآورى پادشاهان قديم، از فريدون به بعد، بر اساس منابع فارسی پرداخته و از پادشاهان ایران و روم و ترك نام برده است. | |||
نویسنده به دليل داشتن | نویسنده به دليل داشتن مسئولیت رياست ديوان بريد (پست) ولايت جبال، موفق به جمع‌آورى اطلاعات مفيد و ارزنده‌اى در توصيف راه‌هاى تجارى و مناطقى چون هند، چين، كره و ژاپن شده است. هر چند كه در جاهاى متعدد واقعيات با افسانه‌ها و شايعات درهم آميخته، اما جغرافى‌دانان بعدى همواره به اين كتاب مراجعه مى‌كرده‌اند. | ||
كتاب مسالك و ممالك به دانش جغرافى اختصاص دارد. [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] اثر خويش را پس از اقامتش در كنار دجله، در سامرا و بين سالهاى 234- 230ق نگاشت. به نظر مى‌رسد مؤلف اثر خود را در دو نوبت نگاشته و در نوبت دوم تغييراتى نيز در آن داده است. بعضى از محققان نيز معتقدند كه عليرغم اصالت اثر، مختصرى از اين كتاب به دست نسل‌هاى بعدى رسيده و تغييراتى در آن داده شده است. | كتاب مسالك و ممالك به دانش جغرافى اختصاص دارد. [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] اثر خويش را پس از اقامتش در كنار دجله، در سامرا و بين سالهاى 234- 230ق نگاشت. به نظر مى‌رسد مؤلف اثر خود را در دو نوبت نگاشته و در نوبت دوم تغييراتى نيز در آن داده است. بعضى از محققان نيز معتقدند كه عليرغم اصالت اثر، مختصرى از اين كتاب به دست نسل‌هاى بعدى رسيده و تغييراتى در آن داده شده است. | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۹: | ||
از ديگر وجوه اهميت مسالك و ممالك آنست كه اين اثر بر آثار جغرافيايى پس از خود تأثير فراوانى گذارده است. [[ابن حوقل، محمد بن حوقل|ابن حوقل]] صاحب [[صورة الأرض|صورة الارض]] در تدوين اثر خود از مسالك و ممالك سود جسته است. مقدسى كه اثر بسيار ارزشمندى در جغرافيا بنام [[أحسن التقاسيم في معرفة الأقاليم|أحسن التّقاسيم]] في معرفة الاقاليم گردآورى كرده، [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] را از پيشوايان دانش جغرافى مى‌شمرد. ظاهراً نزدیکى [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] به خلافت عباسى اين امكان را مهيا ساخته بود كه وى از آرشيوهاى حكومتى استفاده كند و بدين جهت مورد وثوق جغرافى‌دانان پس از خود قرار گرفته بود، هر چند از سوى بعضى نويسندگان اسلامى چون [[ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین|ابوالفرج اصفهانى]] به بى‌دقتى متهم شده است. | از ديگر وجوه اهميت مسالك و ممالك آنست كه اين اثر بر آثار جغرافيايى پس از خود تأثير فراوانى گذارده است. [[ابن حوقل، محمد بن حوقل|ابن حوقل]] صاحب [[صورة الأرض|صورة الارض]] در تدوين اثر خود از مسالك و ممالك سود جسته است. مقدسى كه اثر بسيار ارزشمندى در جغرافيا بنام [[أحسن التقاسيم في معرفة الأقاليم|أحسن التّقاسيم]] في معرفة الاقاليم گردآورى كرده، [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] را از پيشوايان دانش جغرافى مى‌شمرد. ظاهراً نزدیکى [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] به خلافت عباسى اين امكان را مهيا ساخته بود كه وى از آرشيوهاى حكومتى استفاده كند و بدين جهت مورد وثوق جغرافى‌دانان پس از خود قرار گرفته بود، هر چند از سوى بعضى نويسندگان اسلامى چون [[ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین|ابوالفرج اصفهانى]] به بى‌دقتى متهم شده است. | ||
[[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] در بيان حدود اقاليم و | [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] در بيان حدود اقاليم و راهها از بطلميوس استفاده نموده و لذا نفوذ و تأثير سنت يونانى در جغرافياى اسلامى از همان ابتدا همپاى نفوذ و تأثير سنت ایرانى وجود داشته است. | ||
نویسنده در اثرش به «وصف زمين و چگونگى ساختار، قبله، | نویسنده در اثرش به «وصف زمين و چگونگى ساختار، قبله، راهها و سرزمين‌ها» پرداخته است. وى همچنين قبله و خراج هر سرزمين و تحول خراج در گذشته و حال، پادشاهان زمين و القاب آنها، راهها، منزلگاه‌ها، تقسيمات سرزمين‌ها، اقوام و نژادها، جزاير و آبها، شگفتى‌هاى زمين و اطلاعات تاريخى را مورد توجه قرار داده و بر خلاف [[یعقوبی، احمد بن اسحاق|ابن واضح (يعقوبى)]] صاحب [[البلدان، اليعقوبي|البلدان]]، فاصله‌ها را بر حسب ميل و نه منزل يا روز معين كرده و از اين نظر دقيق‌تر از البلدان است. | ||
وى محدوده جغرافيايى كار خود را تا چين، كره و ژاپن گسترش داده ولى در مواردى وقايع را از افسانه‌ها تمييز نداده است. اين امر كه مؤلف به سفرهاى طولانى نپرداخته را مى‌توان مهمترين نقطه ضعف مسالك و ممالك دانست ولى بدون ترديد استفاده از آرشيوهاى حكومتى، اطلاعات جغرافياى انسانى- اقتصادى و قدمت تاريخى، آن را در مجموع اثرى منحصر به‌فرد مى‌سازد. | وى محدوده جغرافيايى كار خود را تا چين، كره و ژاپن گسترش داده ولى در مواردى وقايع را از افسانه‌ها تمييز نداده است. اين امر كه مؤلف به سفرهاى طولانى نپرداخته را مى‌توان مهمترين نقطه ضعف مسالك و ممالك دانست ولى بدون ترديد استفاده از آرشيوهاى حكومتى، اطلاعات جغرافياى انسانى- اقتصادى و قدمت تاريخى، آن را در مجموع اثرى منحصر به‌فرد مى‌سازد. | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۷: | ||
قسمت اساسى كتاب شامل توصيف راه‌هاست كه از لحاظ تفصيل متفاوت است. البته كتاب به توصيف راهها بسنده نكرده بلكه مطالب ديگرى نيز دارد كه گويا بعدها بدان افزوده‌اند، مانند گفتگو از تقسيم زمين كه خطاهاى مكرّر دارد، همچنين از عجايب جهان و بناهاى معروف و غيره سخن به ميان آورده است. | قسمت اساسى كتاب شامل توصيف راه‌هاست كه از لحاظ تفصيل متفاوت است. البته كتاب به توصيف راهها بسنده نكرده بلكه مطالب ديگرى نيز دارد كه گويا بعدها بدان افزوده‌اند، مانند گفتگو از تقسيم زمين كه خطاهاى مكرّر دارد، همچنين از عجايب جهان و بناهاى معروف و غيره سخن به ميان آورده است. | ||
كتاب [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] از دو عنصر بالنسبة متفاوت ترتيب يافته است: ازيك سو مطالب خشك و رسمى بسيار مهمى را پيرامون | كتاب [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] از دو عنصر بالنسبة متفاوت ترتيب يافته است: ازيك سو مطالب خشك و رسمى بسيار مهمى را پيرامون راهها، مسافات، ميزان خراج، القاب، عناوين و غيره را مى‌توان در آن مشاهده نمود و از سوى ديگر با مطالبى پيرامون شگفتى‌ها مى‌توان ديد كه تا اندازه‌اى دور از باور است. | ||
ناهماهنگى مطالب كتاب باعث شده كه جغرافى‌شناسان در ارزشيابى كار او اختلاف كنند. از اين‌رو كتاب وى محتاج هماهنگ كردن اين مايه‌ها ويك فصل‌بندى دقيق است.<ref>ایگناتی، کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ص۱۲۰- ۱۲۳</ref> <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/1648 دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، مدخل ابن خردادبه ۴۰۹-۴۱۴]</ref> <ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/14148/5 صالحی، | ناهماهنگى مطالب كتاب باعث شده كه جغرافى‌شناسان در ارزشيابى كار او اختلاف كنند. از اين‌رو كتاب وى محتاج هماهنگ كردن اين مايه‌ها ويك فصل‌بندى دقيق است.<ref>ایگناتی، کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ص۱۲۰- ۱۲۳</ref> <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/1648 دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، مدخل ابن خردادبه ۴۰۹-۴۱۴]</ref> <ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/14148/5 صالحی، نصرالله، کتابشناسی جغرافیای تاریخی اسلام و ایران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۱، اردیبهشت ۱۳۷۹، ص۵].</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۳: | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[المسالك و الممالك (ترجمه ابن خرداذبه)]] | [[المسالك و الممالك (ترجمه ابن خرداذبه)]] | ||
| خط ۷۷: | خط ۸۰: | ||
[[رده:جغرافیا (عمومی)، اطلس، نقشه]] | [[رده:جغرافیا (عمومی)، اطلس، نقشه]] | ||
[[رده: تاریخ جغرافیا]] | [[رده: تاریخ جغرافیا]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۸ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۴۰
| المسالک و الممالک، ابن خرداذبه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (نویسنده) |
| ناشر | دار صادر |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| چاپ | 1 |
| موضوع | ایران - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14
جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 کشورهای اسلامی - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | G 93 /الف2م52 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
المسالك و الممالك اثر ابن خُرداذبه (ابن خردادبه)، ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله (متوفى 280ق) به زبان عربى است.
اين كتاب از نخستين آثار جغرافيايى دوره اسلامى است و ساليان سال يكى از منابع اصلى نويسندگان و جغرافى‌دانان در زمينه جغرافيا و جغرافياى تاريخى بوده است. دانشمندان بسيارى همچون مقدسى و مستوفى و امين احمد رازى نویسنده «هفت اقليم» به آن مراجعه كرده‌اند. جغرافياى او عمومى است و دربارۀ كل جهان آن روز مطلب دارد؛ اما مباحث مربوط به قلمرو عباسيان (مملكة الاسلام) را با تفصيل بيشترى آورده است.
ساختار
كتاب از دو بخش تشكيل شده است: بخش اول تحت عنوان صفت الارض در هشت فصل مرتب شده و قسمت دوم كتاب مربوط به بخشی از كتاب خراج و صنعت كتابت از ابن فرج قدامه بن جعفر كاتب بغدادى است، كه از باب يازدهم تا باب هفدهم آن كتاب را در بردارد.
گزارش محتوا
كتاب طبق معمول آثار جغرافيايى با اطلاعات مرسوم جغرافياى رياضى و مخصوصاً توصيف شكل زمين بنابر نظر بطلميوس آغاز مى‌شود. او بغداد را مركز جهان و عراق را با ايرانشهر يكى مى‌داند.
مؤلف فصلى كوتاه درباره جهت قبله شهرها، قسمت مهمى را به سخن از سواد عراق اختصاص داده و تقسيمات اراضى و نوع خراج آن را ياد كرده و درباره تاريخ آن نيز در اين‌جا و در موارد ديگر كتاب ملاحظاتى به قلم آورده است. وى در قسمتى از كتاب به يادآورى پادشاهان قديم، از فريدون به بعد، بر اساس منابع فارسی پرداخته و از پادشاهان ایران و روم و ترك نام برده است.
نویسنده به دليل داشتن مسئولیت رياست ديوان بريد (پست) ولايت جبال، موفق به جمع‌آورى اطلاعات مفيد و ارزنده‌اى در توصيف راه‌هاى تجارى و مناطقى چون هند، چين، كره و ژاپن شده است. هر چند كه در جاهاى متعدد واقعيات با افسانه‌ها و شايعات درهم آميخته، اما جغرافى‌دانان بعدى همواره به اين كتاب مراجعه مى‌كرده‌اند.
كتاب مسالك و ممالك به دانش جغرافى اختصاص دارد. ابن خردادبه اثر خويش را پس از اقامتش در كنار دجله، در سامرا و بين سالهاى 234- 230ق نگاشت. به نظر مى‌رسد مؤلف اثر خود را در دو نوبت نگاشته و در نوبت دوم تغييراتى نيز در آن داده است. بعضى از محققان نيز معتقدند كه عليرغم اصالت اثر، مختصرى از اين كتاب به دست نسل‌هاى بعدى رسيده و تغييراتى در آن داده شده است.
اين كتاب احتمالاً نخستين اثر با عنوان عمومى مسالك و ممالك است و مؤلف آن نخستين فردى است كه كتابى در جغرافياى اقتصادى گردآورى كرده و اثر وى براى ما باقى مانده است. طرح مباحث اقتصادى در اثر ابن خردادبه بيشتر بدان جهت است كه اولاً مؤلف ایرانى الاصل مسالك و ممالك از سنت ایرانى در جغرافى‌نگارى پيروى نموده است و جغرافى‌نگاران پيرو سنت ایرانى براى مسائل مربوط به خراج و محصولات و معادن سرزمين‌ها اهميت فراوان قائل بوده‌اند. ثانياً مؤلف به جهت شغل حكومتى خويش نه تنها با راه‌هاى ممالك اسلامى به ويژه ایران آشنا بوده بلكه نياز جدى به داشتن اطلاعات مبسوط از اوضاع اقتصادى جبال داشته است.
از ديگر وجوه اهميت مسالك و ممالك آنست كه اين اثر بر آثار جغرافيايى پس از خود تأثير فراوانى گذارده است. ابن حوقل صاحب صورة الارض در تدوين اثر خود از مسالك و ممالك سود جسته است. مقدسى كه اثر بسيار ارزشمندى در جغرافيا بنام أحسن التّقاسيم في معرفة الاقاليم گردآورى كرده، ابن خردادبه را از پيشوايان دانش جغرافى مى‌شمرد. ظاهراً نزدیکى ابن خردادبه به خلافت عباسى اين امكان را مهيا ساخته بود كه وى از آرشيوهاى حكومتى استفاده كند و بدين جهت مورد وثوق جغرافى‌دانان پس از خود قرار گرفته بود، هر چند از سوى بعضى نويسندگان اسلامى چون ابوالفرج اصفهانى به بى‌دقتى متهم شده است.
ابن خردادبه در بيان حدود اقاليم و راهها از بطلميوس استفاده نموده و لذا نفوذ و تأثير سنت يونانى در جغرافياى اسلامى از همان ابتدا همپاى نفوذ و تأثير سنت ایرانى وجود داشته است.
نویسنده در اثرش به «وصف زمين و چگونگى ساختار، قبله، راهها و سرزمين‌ها» پرداخته است. وى همچنين قبله و خراج هر سرزمين و تحول خراج در گذشته و حال، پادشاهان زمين و القاب آنها، راهها، منزلگاه‌ها، تقسيمات سرزمين‌ها، اقوام و نژادها، جزاير و آبها، شگفتى‌هاى زمين و اطلاعات تاريخى را مورد توجه قرار داده و بر خلاف ابن واضح (يعقوبى) صاحب البلدان، فاصله‌ها را بر حسب ميل و نه منزل يا روز معين كرده و از اين نظر دقيق‌تر از البلدان است.
وى محدوده جغرافيايى كار خود را تا چين، كره و ژاپن گسترش داده ولى در مواردى وقايع را از افسانه‌ها تمييز نداده است. اين امر كه مؤلف به سفرهاى طولانى نپرداخته را مى‌توان مهمترين نقطه ضعف مسالك و ممالك دانست ولى بدون ترديد استفاده از آرشيوهاى حكومتى، اطلاعات جغرافياى انسانى- اقتصادى و قدمت تاريخى، آن را در مجموع اثرى منحصر به‌فرد مى‌سازد.
قسمت اساسى كتاب شامل توصيف راه‌هاست كه از لحاظ تفصيل متفاوت است. البته كتاب به توصيف راهها بسنده نكرده بلكه مطالب ديگرى نيز دارد كه گويا بعدها بدان افزوده‌اند، مانند گفتگو از تقسيم زمين كه خطاهاى مكرّر دارد، همچنين از عجايب جهان و بناهاى معروف و غيره سخن به ميان آورده است.
كتاب ابن خردادبه از دو عنصر بالنسبة متفاوت ترتيب يافته است: ازيك سو مطالب خشك و رسمى بسيار مهمى را پيرامون راهها، مسافات، ميزان خراج، القاب، عناوين و غيره را مى‌توان در آن مشاهده نمود و از سوى ديگر با مطالبى پيرامون شگفتى‌ها مى‌توان ديد كه تا اندازه‌اى دور از باور است.
ناهماهنگى مطالب كتاب باعث شده كه جغرافى‌شناسان در ارزشيابى كار او اختلاف كنند. از اين‌رو كتاب وى محتاج هماهنگ كردن اين مايه‌ها ويك فصل‌بندى دقيق است.[۱] [۲] [۳]
پانویس
- ↑ ایگناتی، کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ص۱۲۰- ۱۲۳
- ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، مدخل ابن خردادبه ۴۰۹-۴۱۴
- ↑ صالحی، نصرالله، کتابشناسی جغرافیای تاریخی اسلام و ایران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۱، اردیبهشت ۱۳۷۹، ص۵.
منابع مقاله
- متن كتاب
- ايگناتى، كراچكوفسكى، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى-دائرةالمعارف بزرگ اسلامى،
- صالحى، نصر اللّه، کتابشناسی جغرافیای تاریخی اسلام و ایران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۱، اردیبهشت ۱۳۷۹.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، مدخل ابن خردادبه ۴۰۹-۴۱۴