التفسير و المفسرون في المغرب الأقصی: تفاوت میان نسخه‌ها

مؤسسة البحوث و الدراسات العلمية  

مغرب - فاس

| سال نشر =مجلد1: 2010م , 1431ق ,  

| کتابخانۀ دیجیتال نور =

{{کاربردهای دیگر|التفسير و المفسرون (ابهام زدایی)}}

 

 

نویسنده در مقدمه می‌گوید: بسیاری از علمای مسلمان نسبت به کتاب قرآن عنایت داشته و به دنبال کشف اسرار آن و درک آیاتی که نکته‌های ظریف در خود نهفته دارند، بوده‌اند؛ لذا دست به تألیف و تصنیفاتی در این‎باره زده‌اند. او معتقد است این حرکت علمی اختصاص به علمای مشرق حکومت اسلامی نداشته، بلکه عالمانی از مغرب حکومت اسلامی نیز در این حرکت علمی واردشده‌اند؛ لذا این اثر را به جهت روشن نمودن این حرکت نوشته است<ref>ر.ک: مقدمه، ص8-9</ref>.

ایشان در ادامه، عللی را که باعث شد تا در این‎باره دست ‎به ‎قلم ببرد، برشمرده است<ref>ر.ک: همان، ص9-10</ref>.

[[اشقر، سعاد|سعاد اشقر]]، در تمهیدیه، ابتدا یک بحث تاریخی مطرح نموده است؛ او از چگونگی ورود اسلام به مغرب (مراکش) و مراحل تغییر زبان آن‎ها سخن به میان آورده، سپس حرکت علمی دول اسلامی آن منطقه، یعنی ادریسیان (172-375ق)، مرابطین (430-541ق)، موحدین (541-668)، مرینیون (668-869ق)، سعدیون (915-1069ق) و علویون (1075-‎معاصر) را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد<ref>ر.ک: همان، ص13-30</ref>.

هرچند که عالمان مغرب‎زمین نسبت به علم تفسیر اهتمام ویژه‌ای داشته‎ و این علم را در مراکز علمی، طی دو قرن اول و دوم هجری جای ‎داده و به فراگیری آن توجه نموده‌اند، اما زمان ورود تفسیر و مباحث آن به مغرب از مسائلی است که کتب و منابع به آن نپرداخته‌اند؛ بنابراین با مشکلی جدی در این‎باره مواجه هستیم<ref>ر.ک: متن کتاب، ص37</ref>. نویسنده در این قسمت از کتاب با ذکر تاریخچه‌ای از ورود علم تفسیر قرآن به این بخش از جامعه اسلامی می‌گوید: پیدایش علم تفسیر در مغرب اقصی در قرن پنجم صورت گرفته و دوران رشد و بلوغ آن در خلال دو قرن ششم و هفتم هجری بوده که توسط گروهی از مفسرین با عمل به شیوه‌های مختلف، نگارش‎های خیره‎کننده‌ای خلق شده که سهم بسزایی در این‎باره در جامعه اسلامی داشته‌اند<ref>ر.ک: همان، ص40</ref>؛ لکن شکل‎گیری علم تفسیر در این منطقه با حرکتی ضعیف صورت گرفته است. نویسنده دلایل این حرکت کند را سیطره فقه و فقها و روش‎های تربیتی و آموزشی مرسوم در آنجا می‌داند<ref>ر.ک: همان، ص41-55</ref>.

فصل اول از باب اول، به بیان مشارکت علمای مغرب (مراکش) در علم تفسیر اختصاص یافته است. نویسنده در این بخش از کتاب به دنبال نمونه‌های کتب تفسیری بوده تا ثابت کند عالمان آن دیار نسبت به این علم نه‎تنها بی‌تفاوت نبوده، بلکه مشتاقانه دست‎به‎قلم شده و آثاری را از خود برجای نهاده‌اند. کتب تفسیری که نویسنده درصدد استخراج آنهاست، شامل اقسام شش‎گانه زیر است: تفسیر تمام سوره‌ها (تفسیر کامل)؛ تفسیر بخشی از قرآن (آیه، آیات، سوره یا چند سوره)؛ تفسیر مشکلات، متشابهات و آیات غریب قرآن؛ پرسش و پاسخ‎های تفسیری؛ حاشیه و تعلیقه بر تفاسیر مشهور یا خلاصه‌ای از آن تفاسیر؛ تألیفات دیگر در موضوع تفسیر<ref>ر.ک: همان، ص65</ref>.

[[اشقر، سعاد|سعاد اشقر]]، فصل دوم این باب را به عالمانی اختصاص داده که با علم تفسیر آشنا بوده، ولی آثاری از خویش در این موضوع به رشته تحریر درنیاورده‌اند؛ عالمانی از قرن پنجم تا دوران معاصر و از دولت مرابطین (430-541ق) تا زمان معاصر. در پایان این فصل ملحقات آمده که استدراکی از مطالب باقی‎مانده فصل می‎باشد<ref>ر.ک: متن کتاب، ص214-216</ref>.

در باب دوم به این موضوع اشاره شده که هرچند بسیاری از علمای مغرب (مراکش)، در موضوع تفسیر کتابی ننوشته‌اند و اثری از خود برجای نگذاشته‌اند، لکن معتقد بودند این علم دارای اهمیت ویژه‌ای است. نویسنده در ادامه گرایش‎های تفسیری رایج در آن مکان را مورد بحث و بررسی قرار داده است<ref>ر.ک: همان، ص219</ref>.

[[اشقر، سعاد|سعاد اشقر]] در ابتدا فرق بین روش تفسیری و گرایش تفسیری را بیان کرده و در این‎باره می‌گوید: مقصود از گرایش (اتجاه) تفسیری، مجموعه آراء و افکاری است که در تفسیر دخالت دارند و در بندبند تفسیر جاری‌اند<ref>ر.ک: همان</ref> و مقصود از روش (منهج) تفسیری، شکل و قالب فنی‌ای است که از خلال آن، اتجاه تفسیری محقق می‌گردد<ref>ر.ک: همان</ref>.

نویسنده به دنبال این مقدمه، تفاسیر آن منطقه را از حیث گرایش تفسیری لغوی، صوفیانه (عرفانی) و اصلاحی سلفی، طی سه فصل مورد بررسی قرار داده است. ایشان معتقد است که مفسرین اندلسی برتری چشم‎گیری در زمینه نحو و لغت داشته‌اند؛ چنان‎که عنایت به نحو و لغت، همچون قاعده و اصلی است که روش آنها در تفسیر بر آن استوار است. در این‎باره قاضی عبدالحق بن عطیه غرناطی (متوفی 546) در تفسیر «المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز» و اثیرالدین ابوحسان غرناطی نفزی (متوفی 754ق) در تفسیر «البحر المحيط» از کسانی بوده‌اند که از نحو و لغت در تفاسیرشان بسیار استفاده نموده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص224</ref>.

علمای مغرب (مراکش) نیز گرایش لغوی در تفسیر را شناخته و شهر سبته، محل تشکیل حلقات درسی در این‎باره بود. نویسنده در این‎باره تنها به «تفسير القرآن العظيم» ابن ابی‌ربیع سبتی (متوفی 688ق) اشاره می‌کند و می‌گوید: از میان مفسران مغرب اقصی، کسی را که در تفسیر با گرایش لغوی، صاحب تألیف باشد، جز ابن ابی‌ربیع نیافتیم<ref>ر.ک: همان، 224-225</ref>. [[اشقر، سعاد|اشقر]] در ادامه، بخش‎هایی از کتاب ابن ابی‌ربیع را می‎آورد که ایشان اهتمام ویژه‌ای به مسائل لغوی، نحوی، شواهد شعری و بلاغت داشته است<ref>ر.ک: همان، ص225-232</ref>.

فصل دوم به گرایش صوفیانه (عارفانه) در آثار تفسیری مغرب (مراکش) اختصاص یافته است. نویسنده به نقل از ابن خلدون درباره تصوف می‌گوید: تصوف به معنای عکوف در عبادت و انقطاع الی الله تعالی و اعراض از زیبایی‎های دنیا و زهد ورزیدن از هر لذت و مال و مقامی که به شخص رو نماید و گوشه‎گیری برای درک بهتر عبادت است<ref>ر.ک: همان، ص241</ref>.

آثار عرفانی را می‌توان از حیث نظری، ارشادی و فیضی مورد بحث و بررسی قرار داد. در نوع اول، آیاتی از قرآن کریم بر نظرات صوفیانه تطبیق می‌شود؛ چنان‎که ابن عربی درباره آیه '''من يطع الرسول فقد أطاع الله''' (نساء: 80)، می‌گوید: خداوند در این آیه طاعت سول را طاعت خود دانسته؛ زیرا او جز از طرف خدا سخن نمی‌گوید، بلکه جز با خدا سخن نمی‌گوید، بلکه خداوند سخن نمی‌گوید جز از زبان او؛ زیرا او صورت خداست<ref>ر.ک: همان، 241-242</ref>. در تفاسیر ارشادی عارف به معانی باطنی آیات اکتفا نمی‌کند، بلکه به معانی ظاهری آنها نیز اقرار دارد؛ چون آن معانی، قبل از معانی دیگر مراد خداوند می‎باشد. سهل بن عبدالله (متوفی 283) از علمای پیشگام در این حوزه است<ref>ر.ک: همان، ص243</ref>. مفسرانی چون سعدالدین تفتارانی، ابن عطاءالله سکندری و شیخ زروق نیز بر این عمل صحه گذاشته‌اند<ref>ر.ک: همان، ص246-245</ref> و برخی دیگر برای این نوع تفسیر شروطی را در نظر گرفته‌اند<ref>ر.ک: همان، ص246</ref>.

فصل پایانی باب دوم به تفسیر با گرایش اصلاحی سلفی که حرکتی نو در این علم است، اختصاص یافته است. در این نوع تفسیر، مفسر معتقد است مراد از قول و حکمت تشریع در عقاید و احکام بر وجهی است که ارواح را جذب و به عمل و هدایت سوق می‌دهد و سعی می‌کند مراد را به این وجه بفهمد<ref>ر.ک: همان، ص271</ref>. محمد عبده (متوفی 1323ق) از مهم‎ترین اشخاصی است که در این حرکت نقش داشته؛ لذا نویسنده به درج نظرات ایشان در این‎باره اهتمام ورزیده است<ref>ر.ک: همان، ص272</ref>. نویسنده در پایان این اثر نمونه‌هایی از تفاسیر مغربی (مراکشی) با گرایش اصلاحی سلفی را ارائه داده که از دو تفسیر «العشر الآي الأول من سورة المومنون»، تألیف محمد بن حسن حجوی (متوفی 1376ق) و «تفسير سور المفصل من القرآن الكريم»، تألیف عبدالله گنون (متوفی 1410ق) استخراج شده است<ref>ر.ک: همان، ص278-285</ref>.

آدرس آیات در متن و در انتهای آنها قید شده و پاورقی‎ها به ذکر مستندات مطالب کتاب اختصاص یافته است.

<references />

== وابسته‌ها ==