شرح المصطلحات الكلامية

شرح المصطلحات الکلامیة
پدیدآوران	بنياد پژوهش‌های اسلامى، گروه کلام (نویسنده)
ناشر	آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية
مکان نشر	مشهد مقدس - ایران
سال نشر	1415 ق
چاپ	1
موضوع	زبان عربی - اصطلاح‌ها و تعبیرها کلام - اصطلاح‏‌ها و تعبیرها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏200‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، اصطلاحات (ابهام‌زدایی) را ببینید.

شرح المصطلحات الكلامية به همت گروه كلام و فلسفه بنياد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى تدوين و در سال 1415ق منتشر شده است.

اگرچه تأليف دائرةالمعارف‌ها سابقه‌اى كهن دارد امّا در عصر حاضر با توجه به تخصصى شدن علوم و مراجعه به «دائرةالمعارف‌هاى تخصصى» اين نياز بيشتر احساس مى‌شود به گونه‌اى كه غير متخصص براى آگاهى از فكر يا اصطلاح خاص و منشأ تطورات آن، چاره‌اى جز مراجعه به آنها ندارد.

در جهت رفع اين نياز گروهى شكل گرفت و با تشكيل هيئت علمى، تدوين كتاب فوق را در اولويت كارى خود قرار داد. در اين كار عظيم تمامى آثار قرون سوم تا سيزدهم هجرى بررسى و اصطلاحات و الفاظ متداول علم كلام از مصادر مختلف با آراء و مشارب گوناگون گردآورى و ارائه گرديد.

از مهمترين اهدافى كه با مطالعه‌اى معجم حاصل مى‌شود عبارتند از:

1- آشنايى با مفاهيم علم كلام از طريق مصطلحات كلامى

2- ملاحظۀ آراء و نظرات مختلف كلامى در خصوص يك اصطلاح

3- مشاهدۀ نموّ و تطورات يك اصطلاح و آنچه در طول زمان به آن اضافه شده است

4- آشنايى با مصادر اصلى و فرعى كلامى

با مراجعه به منابع كلامى، مى‌توان آثارى را يافت كه اصطلاحات كلامى را گردآورى و به اختصار شرح كرده‌اند. از جمله اين آثار موارد ذيل را مى‌توان نام برد:

1- «شرح العبارات المصطلحة» و «المقدمة في المدخل الى علم الكلام»شيخ طوسى‌متوفى 460 هجرى كه مشتمل بر 253 اصطلاح كلامى است.

2-«الحدود و الحقائق» بريدى أبى متوفى 585 هجرى كه مشتمل بر 200 اصطلاح كلامى است.

همانگونه كه مشاهده مى‌شود اين آثار از جامعيت لازم برخوردار نبوده و هركدام بخشى از اصطلاحات كلامى را شامل مى‌شود؛ بنابراین در جهت رفع اين كمبود با بررسى 85 عنوان منبع كلامى و بيش از 110 مجلّد كتاب، 1430 اصطلاح استخراج و به ترتيب حروف الفبا تدوين گرديد.

ساختار

منابع مورد استفاده اين كتاب از مهمترين منابع كلامى بوده است.در اين اثر تنها به ذكر تعاريف هر اصطلاح (در قالب حدّ و يا رسم) از متن اصلى منابع، بى‌هيچ تصرفى اكتفا شده است، البته در مواردى كه صحت جمله و يا كلمه‌اى از نسخۀ موجود متن، مورد ترديد مؤلفان بوده است، صورت درست در پاورقى آورده شده است.

ترتيب درج تعاريف از مقدّم به مؤخّر با صرف‌نظر از مكرّرات و مشابهات و مصادر آن نيز به همان ترتيب زمان حيات مؤلف متعاقبا آورده شده است.

گزارش محتوا

برخى از خصوصيات و ويژگى‌هاى كتاب به قرار ذير است:

در نظر بدوى برخى تعاريف تكرارى و مشابه است كه با كمترين دقت مشاهده مى‌شود كه تفاوت آنها در تقدّم و تأخّر برخى كلمات و يا تفاوت جزئى ديگرى است كه براساس انتخاب حساب شده از سوى مؤلف آن بوده است كه تفاوت مفهومى و منطقى آن تعاريف را نيز ايجاب مى‌كند.

نكته ديگر آنكه دقت در سير تدريجى تفاوت تعبيرات در طى قرنهاى متمادى با توجه به حوادث تاريخى و تغييرات حكومت‌ها و خلافت‌ها، خواننده را به ارتباط آن تعاريف با نوع مسائل اجتماعى و سياسى نشان مى‌دهد؛ به عنوان نمونه به فصل‌هاى امامت، عصمت، ايمان و...مراجعه شود.

در مورد برخى اصطلاحات مركب مانند: «الايجاب و السلب»، «الصغيرة و الكبيرة» و... اصطلاحى كه اولين حرف او در ترتيب هجايى، تقدم رتبى دارد اصل قرار گرفته و در جايگاه ديگر تنها به ارجاع اكتفا شده است. اين امر ارجاع در موارد مرتبطى كه نقش تعريفى و توضيحى دارد در پايان هر مدخلى رعايت شده است.

در نامگذارى كتاب‌ها، نام اصلى كتاب آورده شده است و از آوردن نام مشهور به جهت اشتراك اسمى با منبع ديگر، احتراز شده است. در مواردى هم كه منابع اشتراك اسمى داشته‌اند با نسبت به مؤلف، مشكل برطرف شده است؛ لذا توصيه شده است كه قبل از مطالعۀ كتاب به كتابنامه مراجعه شود.

اسامى منابع تعاريف و شروح در متن كتاب ذكر شده و توضيحات در پاورقى آمده و فهرست تفصيلى اصطلاحات نيز در پايان كتاب آورده شده است.

در ابتداى كتاب مقدمه‌اى به دو زبان عربى و فارسى آمده است كه مطالب آنها يكى است.

پيش از توضيحاتى كه در مورد كتاب در اين مقدمه ذكر شده است مطالب مفيدى دربارۀ علم كلام و مباحث مرتبط با اين علم آورده شده است كه براى افراد غير متخصص مفيد و قابل استفاده است.

يكى از مباحثى كه در مقدمه آمده است نامهاى ديگر علم كلام است. فخر رازى و ابوبكر بيهقى در كتب خود «الأسماء و الصفات» و «الاعتقاد و الهداية» اين علم را به «علم التوحيد و الصفات» ناميده‌اند.در مصادر ديگرى عنوان «الفقه الاكبر» نيز بر اين علم نهاده شده است.

مبحث ديگرى كه مؤلفين كتاب اشاره به آن را لازم دانسته‌اند، اساس علم كلام است. مباحث علم كلام را در دو قسم جداگانه مى‌توان تقسيم نمود. يك بخش كه از مشاجرات فرق اسلامى مانند محدّثين، اهل اثر، اهل نظر، اشاعره و معتزله ايجاد شده است مانند اينكه: آيا الفاظ قرآن مانند «رؤيت»، «عرش»، «يد» و «وجه» كه به خدا نسبت داده شده به معنى حقيقى است يا مجازى؟ افعال انسان تحت اختيار خود اوست يا مخلوق خداوند است؟ آيا عمل جزء ايمان است يا نه؟ و سؤالاتى از اين دست.

بخش دوم مباحثى است كه در زمان عباسيان در مقابله و محاجّه با فلسفۀ يونان طرح شده است. در مقدمۀ كتاب اشاره مختصرى نيز به تاريخ علم كلام شده و به چند عامل كه در پيدايش و رونق اين علم مؤثر بوده اشاره شده است از جمله به اين موارد مى‌توان اشاره نمود: طبيعت آزاد و پويا و عقلگراى اسلام و احكام متكامل آن، تعمّق فكرى و عقلى مسلمانان عجم در دورانهاى بعد از پيامبر اكرم(ص)، پاسخ به شبهات و انحرافات فكرى و عقيدتى دشمنان و...

از ديگر مباحثى كه نظر دانشمندان و علماء اسلام در مقابل هم قرار گرفته است؛ ارزش و نكوهش اين علم است گروهى آنرا اشرف علوم مى‌دانند و برخى نيز فراگيرى آنرا در حدّ فسق و كفر نكوهش مى‌كنند. دليل گروه اول‌با استناد به موضوع اين علم است كه ذات و صفات خداوند است و شرافت هر علم به شرافت موضوع آن است. استدلال گروه دوم با توجه به اساس و بنياد اين علم است كه از فلسفۀ يونان و انحراف از ظواهر اسلام ناشى شده است.

معرفى نسخه

نسخۀ موجود در برنامه توسط بنياد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى به عنوان چاپ اول به سال 1615 ه‍ در يك جلد به قطع وزيرى به بازار ارائه گرديد. اين نسخه داراى دو مقدمه از ناشر و گروه كلام و فلسفه بنياد پژوهش‌ها، ليست تعليقه‌ها و فهرست الفبايى اصطلاحات مى‌باشد.

منابع مقاله

مقدمات و متن كتاب