بلوچستان در سه سیاحت‌نامه عهد قاجار

بلوچستان در سه سیاحت‌نامه عهد قاجار
پدیدآوران	وزیری، احمدعلی (نویسنده) نصرت‌الدوله، فیروزمیرزا (نویسنده) نصرت‌الدوله، عبدالحمیدمیرزا (نویسنده) شهرنازدار، محسن (مقدمه و تصحیح)
ناشر	مؤسسه آبی پارسی، پل فیروزه
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎0ـ16ـ7464ـ622ـ978
کد کنگره	‏

بلوچستان در سه سیاحت‌نامه عهد قاجار تألیف احمدعلی وزیری، فیروزمیرزا نصرت‌الدوله، عبدالحمیدمیرزا نصرت‌الدوله؛ مقدمه و تصحیح محسن شهرنازدار؛ در این سفرنامه‌ها برای نخستین بار به موضوع توسعۀ پایدار در بلوچستان توجه شده و شرحی از پتانسیل‌های سیاسی و اقتصادی و نیز توسعۀ راه، کشاورزی و تجارت و ترانزیت دریایی به ثبت رسیده است. سیاحت‌نامه‌های آورده‌شده در این کتاب، شامل یک شرح جغرافیا و دو سفرنامه با موضوع بلوچستان در حد فاصل 1251 تا 1264 خورشیدی است.

ساختار

کتاب از سه فصل تشکیل شده است. عناوین این سه فصل کتاب عبارت است از:

جغرافیای بلوچستان منسوب به احمدعلی وزیری

روزنامۀ سفر بلوچستان، فیروزمیرزا نصرت‌الدوله

سفرنامۀ بلوچستان منسوب به عبدالحمیدمیرزا نصرت‌الدوله

گزارش کتاب

بلوچستان در عهد قاجار در هر دوسوی منازعات داخلی و بین‌المللی از اهمیتی ویژه برخوردار بوده و دستخوش حوادث و فرازونشیب‌های سیاسی متعددی شده است. این دیار به عنوان دروازۀ ژئوپلیتیکی ایران از دورۀ باستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.

در دورۀ ناصری، قدرت قاجار در بلوچستان رو به گسترش بود و حاکمان محلی سعی در سازش با سران طوایف داشتند. همین امر بریتانیا را بر آن داشت تا با تعیین مرزهای سیاسی، مانع از پیشروی ایران برای مصالحه با سران طوایف و استقرار حاکمیت مرکزی در مناطق شرقی بلوچستان شود. این مناطق در طی نابسامانی‌های سیاسی ایران در دوره‌های قبل، عملا از حوزۀ تابعیت ایران خارج شده بود. از این دوران سفرهای سالانۀ والیان به بلوچستان آغاز می‌شود؛ سفرهایی که بنا بر سنت آن روزگار، با ثبت ویژگی‌های جغرافیایی و گزارش روزانۀ سفر همراه بوده و برای پادشاه ارسال می‌شده است. در این سفرنامه‌ها برای نخستین بار به موضوع توسعۀ پایدار در بلوچستان توجه شده و شرحی از پتانسیل‌های سیاسی و اقتصادی و نیز توسعۀ راه، کشاورزی و تجارت و ترانزیت دریایی به ثبت رسیده است.

سیاحت‌نامه‌های آورده‌شده در این کتاب، شامل یک شرح جغرافیا و دو سفرنامه با موضوع بلوچستان در حد فاصل 1251 تا 1264 خورشیدی است.

نخستین نسخۀ خطی این مجموعه به کتابخانۀ امیرتوکل کامبوزیا تعلق دارد؛ رساله‌ای دربارۀ جغرافیای بلوچستان، طوایف بلوچ و در عین حال شرحی از حکمرانی بلوچستان توسط والیان کرمان و نایبان حکومت در بمپور. این اثر نوشتۀ احمدعلی وزیری کرمانی است. او از خاندان وزیری کرمان و حکام محلی آن دیار بود که چند اثر مهم و ماندگار از جمله «تاریخ کرمان» و «جغرافیای کرمان» را از خود به یادگار گذاشت. زمان نگارش این رساله ظاهراً به سال 1288 قمری بوده است.

متن دوم در این کتاب، روزنامۀ سفر فیروزمیرزا نصرت‌الدوله به بلوچستان است. سفر او در دوره‌ای انجام شده که برای بار دوم عهده‌دار ولایت کرمان و بلوچستان بوده است. فیروزمیرزا ملقب به نصرت‌الدوله که در اواخر عمر از سوی ناصرالدین شاه لقب فرمانفرما گرفت، پسر عباس میرزا و از شاهزادگان مهم عصر قاجار بود که در به قدرت رسیدن برادرش محمدشاه نقشی مهم ایفا کرد. سفر او به بلوچستان که به نظر می‌رسد به اراده و خواست ناصرالدین شاه صورت گرفته، در روز جمعه دوازدهم دی‌ماه 1258 خورشیدی از کرمان آغاز شده و دهم فروردین ماه 1259 خاتمه یافته است. او در مقدمه علت سفرش را آگاهی به اولیای دولت از امور بلوچستان دانسته و نوشته است: «منزل به منزل طی مراحل و سیاحت استعداد و قابلیت و خرابی و آبادی خاک عرض راه می‌نماید و می‌نگارد که اولیای دولت قوی‌شوکت از این خط راه آگاهی حاصل فرمایند». او از راه بم چاه‌ملک و دره‌آهو و از آنجا به کوچه‌گردان و بمپور می‌رود و از مسیر کهنوج سفر را از حوزۀ غربی بلوچستان به پایان می‌رساند.

سفرنامۀ سوم منتشرشده در این کتاب، از آنِ ناصرالدوله والی کرمان و بلوچستان در حد فاصل 1298 تا 1309 قمری است. عبدالحمیدمیرزا ناصرالدوله که در جوانی قراول مخصوص ناصرالدین شاه و رئیس انتظامات تهران و فوج نظامی قزوین و دماوند بود و نیز مدتی ریاست کل قشون آذربایجان را بر عهده داشت، در سال 1297 قمری حکومت کرمان را بر عهده گرفت. بعد از درگذشت پدرش فیروزمیرزا در سال 1303، لقب او را به دست آورد و فرمانفرما شد. در دورۀ حیات او قلعۀ ناصری پهره که از دورۀ پهلوی قلعۀ ایرانشهر نامیده می‌شود، احداث شد؛ باغ شازدۀ کرمان نیز یادگار اوست. او تا پایان حیاتش در سال 1309 حکمران کرمان و بلوچستان بود. سفرنامۀ ناصرالدوله اطلاعات قابل توجهی از وضعیت اراضی و آبادی‌ها، منابع آبی و کشاورزی، پراکندگی طوایف، حکام محلی و قلاع بلوچستان را دربر دارد.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات