تحلیل انتقادی ترجمه، رهیافتی نقش‌گرا

تحلیل انتقادی ترجمه، رهیافتی نقش‌گرا
پدیدآوران	خان‌جان، علیرضا (نویسنده)
ناشر	آگه
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
چاپ	اول
شابک	‎4ـ456ـ329ـ964ـ978
کد کنگره	‏

تحلیل انتقادی ترجمه، رهیافتی نقش‌گرا تألیف علیرضا خان‌جان؛ نویسنده در این کتاب تلاش داشته تا با معرفی الگویی برای نقد ترجمۀ علمی و نظام‌مند، زمینه‌های نظری و عملی نقد ترجمۀ آکادمیک را به صورت توأمان و در حد بضاعت علمی و حرفه‌ای تقویت کند.

ساختار

کتاب در فصل تدوین شده است.

گزارش کتاب

ترجمه چون با خوانش متن و با برداشت‌های ذهنی مترجم سروکار می‌یابد، ناگزیر ماهیتی هرمنوتیکی به خود می‌گیرد و از آنجایی که خوانش مترجم از متن لزوما کامل نیست، همواره گرفته‌اند که هیچ ترجمه‌ای ره به کمال نخواهد برد. از این‌رو نقد ترجمه می‌تواند به مترجم علامت بدهد که فلان حوزۀ بخصوصی کاستی داشته یا می‌توانسته بهتر عمل کند تا بتواند در ویرایش بعدی یا در ترجمه‌های آتی به اعتبار نظرات منتقد منصف و خبره کارش را بهبود بخشد. سازندگی، اصلاح و بهبود هدف بنیادین نقد ترجمه و در حقیقت آن چیزی است که عرفاً از نقد ترجمه انتظار می‌رود. دومین هدف نقد ترجمه ماهیتی حقوقی دارد و مربط به احقاق حق می‌شود. اما هدف سوم ترجمه، آگاهی‌بخشی است. منتقد ترجمه به دنبال آن است که سطح آگاهی عمومی را نسبت به نتیجۀ کار ترجمه ارتقا بخشد.

نویسنده در این کتاب تلاش داشته تا با معرفی الگویی برای نقد ترجمۀ علمی و نظام‌مند، زمینه‌های نظری و عملی نقد ترجمۀ آکادمیک را به صورت توأمان و در حد بضاعت علمی و حرفه‌ای تقویت کند.

در ابتدا و در مقدمه، مطالبی در خصوص ترجمه و رویکرد این کتاب گزارش شده است. در فصل نخست، نظرات و دیدگاه‌های عموماً انتقادی صاحب‌نظران ترجمه دربارۀ الگوی ارزیابی کیفیت ترجمۀ جولیان هاوس، نخستین الگوی نظام‌مند ارزیابی و سنجش کیفیت ترجمه به اجمال بررسی شده است. الگوی ارزیابی کیفیت ترجمۀ جولیان هاوس، نخستین الگویی است که روش «تحلیل سیاق» هلیدی را در حوزۀ مطالعات ترجمه به کار بسته است. هاوس الگوی نظری خود را بر اساس فرض «ترجمه به‌مثابۀ بافت‌آفرینی مجدد» استوار کرده و در تحلیل «بافت موقعیتی» آن را به مؤلفه‌های سه‌گانۀ سیاق سخن شامل دامنه، منش و شیوۀ گفتمان تجزیه کرده است که هر کدام از این مؤلفه‌ها در یک رابطۀ تناظر یک‌به‌یک به یکی از لایه‌های بخش معنایی زبان مشتمل بر معانی اندیشگانی، بینافردی و متنی مربوط می‌شود و در نهایت از برآیند دو نوع معنای اندیشگانی و بینافردی، تحقیق یا عدم تحقق «تعادل نقشی» در ترجمه مشخص می‌شود و داوری نهایی منتقد دربارۀ تعلق متن مقصد به ترجمۀ آشکار یا پنهان صورت می‌گیرد.

فصل دوم زمینۀ نظری این کتاب را به بحث می‌گذارد. ابتدا رویکردهای غالب در تحلیل انتقادی گفتمان بررسی شده و به طور مشخص سه رهیافت ون‌دایک، وداک و فرکلاف که مفاهیم و شیوه‌های تحلیلی آنها در طراحی «الگوی تحلیل انتقادی ترجمه» به کار آمده‌اند، مرور شده‌اند. آن‌گاه گذری کوتاه انداخته شده بر نظریۀ زبان‌شناسی سازگانی ـ نقش‌گرای هلیدی که الگوی پیشنهادی این کتاب بر بنیان نظری آن استوار شده و آشنایی اجمالی خواننده با مفاهیم، فرازبان و واژگان تخصصی آن پیش‌نیاز درک تحلیل‌ها و استدلال‌های نگارنده است. نگارنده کوشیده تا ارتباط مستقیم یا ضمنی هر یک از مباحث نظری، مفاهیم و رویکردهای تحلیلی یادشده را با موضوع اصلی کتاب نشان دهد.

در فصل سوم ابتدا به بازخوانی و معرفی تفصیلی «الگوی ارزیابی کیفیت ترجمۀ بازبینی‌شدۀ» جولیان هاوس و نسخه‌های بعدی آن پرداخته شده و کاستی‌های نظری و روش‌شناختی آن به استناد ادلۀ عقلی و دلایل نقلی برشمرده شده است. از آنجایی که الگوی «تحلیل انتقادی ترجمه» در واکنش به الگوی هاوس و در هم‌سویی با نقدهای وارده بر آن طراحی شده است، دقت‌نظر و نکته‌بینی در واکاوی این کاستی‌ها مسیر طراحی الگوی نقد ترجمۀ جایگزین و پیشبرد کتاب را روشن می‌کند.

فصل آخر کتاب به معرفی الگوی پیشنهادی نویسنده با عنوان «تحلیل انتقادی ترجمه» اختصاص یافته است. با طرح استدلال‌های متعدد، ارائۀ شواهد گوناگون و تحلیل داده‌های ترجمانی واقعی، در واکنش به خلأها و کاستی‌های نظری و روش‌شناسی الگوی ارزیابی کیفیت ترجمۀ جولیان هاوس، طرح الگوی پیشنهادی کتاب را که در آن واحد هم «یک الگوی عمومی ترجمه» و هم «یک الگوی عمومی نقد ترجمه» به شمار می‌رود، پی‌ریزی شده و ابزارها و سازوکارهای تحلیل آن یک‌به‌یک معرفی شده و به بحث گذارده شده است. آنگاه پس از ترسیم طرح‌وارۀ شماتیک «تحلیل انتقادی ترجمه» نگارنده ضمن جمع‌بندی و تلخیص الگو به زبان ساده و توضیح مراحل و شیوۀ کاربرد آن، عملاً نحوۀ کاربست آن را با تحلیل نمونه‌هایی از گونه‌های متنی متفاوت ادبی و غیرادبی نشان داده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات