فرهنگ‌های فارسی

فرهنگ‌های فارسی
پدیدآوران	صادقی، علی‌اشرف (نویسنده)
ناشر	بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
چاپ	اول
شابک	‎4ـ15ـ7706ـ622ـ978
کد کنگره	‏

فرهنگ‌های فارسی تألیف علی‌اشرف صادقی، این کتاب شامل یک مقدمه دربارۀ فرهنگ‌نویسی و سی مقاله دربارۀ فرهنگ‌های گوناگون فارسی به فارسی و فرهنگ‌های عربی به فارسی است. بیشتر این مقالات در گذشته در نشریات مختلف انتشار یافته‌اند و تنها دو مقاله برای این کتاب به نگارش درآمده‌اند؛ دربارۀ فرهنگ لسان الشعرا و فرهنگ زفان گویا.

ساختار

کتاب در دو بخش فرهنگ‌های فارسی به فارسی و فرهنگ‌های عربی به فارسی به نگارش درآمده است.

گزارش کتاب

کهن‌ترین فرهنگی که به دست ما رسیده، فرهنگ کوچکی بوده است از قطران تبریزی، شاعر قرن پنجم قمری. حاجی خلیفه نام این فرهنگ را «تفاسیر فی لغة الفرس» دانسته است؛ اما قراحصاری مؤلف فرهنگ ترکی به فارسی «شامل اللغة» نام آن را منتخب ذکر کرده است. نخستین جایی که به این کتاب اشاره شده، در مقدمۀ «لغت فرس» اسدی طوسی است. این فرهنگ امروز در دست نیست؛ اما تا اوایل قرن یازدهم که سروری کاشانی و جمال‌الدین اینجو شیرازی فرهنگ‌های خود را نوشته‌اند، موجود بوده است؛ زیرا این دو مؤلف آن را جزء مآخذ خود ذکر کرده‌اند؛ اما اکنون شواهدی در دست است که قبل از قطران فرهنگ لغتی فارسی به فارسی تألیف شده بوده است. قاضی نورالله شوشتری در «مجالس المؤمنین» ذیل شرح حال خلیل بن احمد نحوی ازدی بصری به این کتاب اشاره می‌کند. این فرهنگ از آن ابوعبدالله غواص از شعرا و دانشمندان اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم و معاصر ثعالبی نیشابوری است.

سومین فرهنگ فارسی «لغت‌نامه یا لغت فرس» اسدی طوسی است. چهارمین فرهنگ که در ایران نوشته شده اما امروز از میان رفته است، فرهنگی بوده به نام «سخن‌نامۀ نظامی» تألیف سعید بن نصیر بن طاهر بن تمیم غزنوی که آن را به نام نظام‌الملک نوشته بوده است. پنجمین فرهنگ که در ایران نوشته شده، «مجموعة الفرس» ابوالعلاء عبدالمؤمن جاروتی معروف به صفی کحّال است.

بعد از «لغت فرس» اسدی و فرهنگ مفقود غواص نیشابوری، نخستین فرهنگ‌های فارسی در هند نوشته شد. در سده‌ها بعد نیز صرف‌نظر از «صحاح الفرس» و «معیار جمالی» و «مجمع الفرس» سروری، بیشتر فرهنگ‌ها در هند تألیف شد. مؤلفان این فرهنگ‌ها به دلیل ناآشنایی با زبان فارسی در خواندن درست کلمات دچار اشتباهات فاحش شده‌اند. کلمات مصحف این فرهنگ‌ها بعدها به فرهنگ‌های سده‌های بعد راه یافت و از آنجا به برخی فرهنگ‌های معاصر منتقل شد. کتاب‌هایی که دربارۀ فرهنگ‌های فارسی نوشته شده، فاقد تحلیل علمی محتوای آنهاست. در این کتاب برای نخستین بار شماری از این فرهنگ‌ها نقادانه مورد بحث قرار گرفته است.

این کتاب شامل یک مقدمه دربارۀ فرهنگ‌نویسی و سی مقاله دربارۀ فرهنگ‌های گوناگون فارسی به فارسی و فرهنگ‌های عربی به فارسی است. بیشتر این مقالات در گذشته در نشریات مختلف انتشار یافته‌اند و تنها دو مقاله برای این کتاب به نگارش درآمده‌اند؛ دربارۀ فرهنگ لسان الشعرا و فرهنگ زفان گویا. بیشترین مقالات این مجموعه برای چاپ در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی نوشته شده‌اند.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات