ایرانیان و فرهنگ و ادبیات عربی

ایرانیان و فرهنگ و ادبیات عربی
پدیدآوران	فاتحی‌نژاد، عنایت‌الله (نویسنده)
ناشر	فرهنگ معاصر
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎5ـ209ـ105ـ600ـ978
کد کنگره	‏

ایرانیان و فرهنگ و ادبیات عربی تألیف عنایت‌الله فاتحی نژاد، نویسنده در این کتاب بر آن است تا ضمن رعایت جوانب انصاف، با تحلیل و بررسی روابط کهن ایرانیان و اعراب، قبل و بعد از اسلام، تأثیر فرهنگ و تمدن ایران را در تحولات ادبی و ارتقای سطح فرهنگی عرب‌ها و نیز نقش نویسندگان، شاعران و راویان ایرانی یا ایرانی‌تبار را در رشد و شکوفایی شعر و ادب عربی از آغاز تا عصر انحطاط مورد بررسی قرار دهد.

ساختار

کتاب در دوازده فصل به نگارش درآمده است.

گزارش کتاب

ایرانیان و عرب‌ها از دیرباز به حکم هم‌جواری و نیز اشتراکات مذهبی روابط متقابل سیاسی، تجاری، فرهنگی، ادبی و زبانی گسترده‌ای داشته‌اند. کتاب‌های بسیاری با عنوان «تاریخ الادب العربی» و نام‌هایی نزدیک به آن به رشتۀ تحریر درآمده که گاه در لابلای آنها به گوشه‌هایی از روابط کهن ایرانیان و عرب‌ها و تأثیر فرهنگ ایرانی در شعر و ادب و فرهنگ عربی به‌ویژه در عصر عباسی اشاره شده است. در این کتاب‌ها عموماً به‌ندرت به تحلیل پدیده‌ها و جریان‌های ادبی و تأثیرپذیری یا تأثیرگذاری آنها پرداخته شده است.

حال آنکه شعر و ادب عربی افزون بر اینکه تقریباً در هر دوره از دوران تاریخی خود به گونه‌ای از زبان، فرهنگ و تاریخ و تمدن ایرانی تأثیر پذیرفته است، رشد و شکوفایی و بالندگی خود را تا حد زیادی مرهون دانشمندان، نویسندگان و شاعران عربی‌سرای ایرانی است که بیش از خود عرب‌ها در سیر تحول شعر و ادب عربی در دوره‌های مختلف نقش داشته‌اند. برای نمونه نثر عربی همۀ تحولات خود را مدیون ایرانیانی همچون عبدالحمید کاتب، ابن مقفع، سهل بن هارون، ابن عمید، ابوحیان توحیدی، بدیع‌الزمان همدانی، ابوبکر خوارزمی، ثعالبی، حریری و امثال اینهاست.

شعر عربی از عصر جاهلی گرفته تا دورۀ شاعران جاهلی و به‌ویژه اصحاب معلقات بیشتر خاستگاه ایرانی دارند و از حیره که جزء قلمرو ساسانیان به شمار می‌رفته برخاسته‌اند و در محیطی ایرانی ـ عربی پرورش یافته‌اند؛ همچنین بخش عمده‌ای از اشعار دورۀ اموی که در قالب داستان‌های عاشقانه سروده شده و در اصطلاح به شعر عذری شهرت یافته، تحت تأثیر منظومه‌های عاشقانۀ پهلوی و ادبیات دورۀ ساسانی پدید آمده است.

نوآوری‌ها و خلاقیت‌هایی که در مضامین شعر دورۀ عباسی پدید آمده، همه توسط شاعرانی ایرانی‌تبار همچون بشار بن برد و ابونواس صورت گرفته است؛ دستور زبان عربی را سیبویه شیرازی در «الکتاب» تدوین کرده و دیگر ایرانیان همچون ابوعلی فارسی، سیرافی و ابن فارس قواعد آن را به کمال رسانده‌اند. نخستین فرهنگ‌های لغت عربی به دست امثال خلیل بن احمد فراهیدی، ازهری، ابن فارس، جوهری و صاحب بن عباد طالقانی تألیف شده است؛ ترجمۀ آثار پهلوی، یونانی و هندی به عربی که سبب آشنایی عرب‌ها با فرهنگ و تمدن دیگر اقوام و به‌ویژه ایرانیان شد، بیشتر توسط مترجمان ایرانی و به همت خاندان‌های کهن ایرانی انجام گرفته است.

نویسنده در این کتاب بر آن است تا ضمن رعایت جوانب انصاف، با تحلیل و بررسی روابط کهن ایرانیان و اعراب، قبل و بعد از اسلام، تأثیر فرهنگ و تمدن ایران را در تحولات ادبی و ارتقای سطح فرهنگی عرب‌ها و نیز نقش نویسندگان، شاعران و راویان ایرانی یا ایرانی‌تبار را در رشد و شکوفایی شعر و ادب عربی از آغاز تا عصر انحطاط مورد بررسی قرار دهد.

از این‌رو در بخش‌های نخست کتاب نگاهی به قلمرو جغرافیایی دولت‌ ساسانی و روابط ایرانیان و اعراب پیش از اسلام انداخته شده و سپس با بررسی اوضاع اجتماعی و فرهنگی عصر جاهلی، تأثیر فرهنگ و تمدن و ادیان ایرانی در بینش و اعتقادات عرب‌ها و نیز ادبیات کهن عرب مورد مطالعه قرار گرفته و پس از آن به تحولات ادبی و برخی جریان‌های فرهنگی ـ سیاسی در دوره‌های مختلف و نیز نقش ایرانیان در توسعه و شکوفایی زبان، فرهنگ و ادبیات عربی پرداخته شده و ضمن آن به تحلیل گوشه‌هایی از تاریخ ادبیات عربی تا دورۀ انحطاط که گاه توسط محققان عرب به طور شایسته بدان پرداخته نشده، پرداخته شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات