دین مانویان

دین مانویان
پدیدآوران	بورکیت، فرانسیس کراوفورد (نویسنده) منتظری، سید سعیدرضا (مترجم) صمیمی، پیمان (مترجم)
ناشر	ثالث
مکان نشر	تهران
سال نشر	1401
شابک	‎0ـ737ـ405ـ600ـ978
کد کنگره	‏

دین مانویان تألیف فرانسیس کراوفورد بورکیت، ترجمه سید سعیدرضا منتظری، پیمان صمیمی؛ سه خطابه‌ای که در این کتاب آمده، در ژوئن سال 1923 در سلسلۀ سخنرانی‌های دانلان ایراد گردیده است. هدف اصلی این سخنرانی‌ها این بود که اکتشافات شگفت‌انگیز ادبیات اصیل مانوی از آسیای مرکزی در میان گروه بیشتری مطرح شود. در عین حال هدف دیگر طرح این موضوع بود که عناصر مسیحی در دین مانویان بزرگ‌تر و بنیادی‌تر از چیزی است که دانشمندان نسل پیش تمایل به پذیرش آن داشتند.

ساختار

کتاب از سه خطابه و سه پیوست تشکیل شده است.

گزارش کتاب

فرهنگ ایرانی به دلیل دادوستدهای بسیار در طی تاریخ آن و وام‌هایی که از همسایگان دور و نزدیک خود گرفته و خود از آن سرمایه‌ای ساخته و در طول قرن‌ها بر آن افزوده، فرهنگی است چندلایه و دارای ابعاد مختلف که شناخت آن بدون شناخت فرهنگ این همسایگان ناتمام است. سهمی نیز که این فرهنگ در متمدن کردن بعضی اقوام مجاور داشته و وامی که آن اقوام و بعضی دیگر از ایران ستانده‌اند، خود جنبۀ دیگری است از فرهنگ او به‌مثابۀ شاخه‌هایی است از درخت کهنسال آن که میوۀ خود را به همسایگان بخشیده‌اند یا بر زمین دیگران سایه افکنده‌اند. به همین مناسبت است که شناخت ادیان یهودی و مسیحی و مانوی و مذاهب مختلف گنوسی و به‌ویژه اسلام از یک جانب و شناخت مذاهب مختلف هندی از جانب دیگر نیز به یک معنی شناخت جنبه‌هایی از فرهنگ ایران است یا در فهم بعضی وجوه آن یاری‌رسان است.

فرانسیس کراوفورد بورکیت (1864 ـ 1935) الهی‌دان، مسیحی، عالم فقه‌اللغه، متخصص تاریخ مسیحیت و استاد دانشگاه کمبریج بود. از آثار اوست: مسیحیت نخستین در بیرون از قلمرو روم، مسیحیت شرقی در ادوار نخستین آن، تاریخ انجیل و تاریخ انتقال آن، کلیسا و مذهب گنوسی، دین مانویان، و آثار مختلف دیگر دربارۀ تاریخ مسیحیت و عهد جدید.

«دین مانویان» از بنیادی‌ترین و مهم‌ترین تتبعات غربیان در نیمۀ اول قرن بیستم میلادی دربارۀ مانویت است و اهمیت آن در درجهٔ اول از آن جهت است که سهم مسیحیت در شکل‌گیری مانویت را، گرچه گاهی با مقداری مبالغه، اثبات کرده و بر آن تاکید کرده است. اثبات تأثیر عقاید مرقیون و بردیصان بر مانویت، که موضوع بخش‌هایی از این کتاب است، تأثیری دیرپا بر تتبعات مانوی در دهه‌های بعدی گذاشته و کوشش او در یافتن ریشه‌های مانویت در ادب سریانی عصر نیز الگویی برای محققان بعدی مطالعات مانوی فراهم آورده است. این دو ویژگی بعد از صد سال از نشر آن هنوز بوی تازگی و طراوت به کتاب می‌بخشد.

سه خطابه‌ای که در این کتاب آمده، در ژوئن سال 1923 در سلسلۀ سخنرانی‌های دانلان ایراد گردیده است. هدف اصلی این سخنرانی‌ها این بود که اکتشافات شگفت‌انگیز ادبیات اصیل مانوی از آسیای مرکزی در میان گروه بیشتری مطرح شود. در عین حال هدف دیگر طرح این موضوع بود که عناصر مسیحی در دین مانویان بزرگ‌تر و بنیادی‌تر از چیزی است که دانشمندان نسل پیش تمایل به پذیرش آن داشتند.

موضوع این خطابه‌ها مانویت است، شکلی دوگانه از مسیحیت که در قرون چهارم و پنجم در آسیای مرکزی شکوفا شد. بویژه، بورکیت به کشف قطعاتی از متون ادبی مانوی در ترکستان چین، نزدیک مرز سیبری، در آغاز قرن بیستم علاقه‌مند است. اولین سخنرانی تاریخچه مانوی‌ها را ارائه می‌کند و منابع اطلاعاتی موجود در مورد آنها را مرور می‌کند. خطابۀ دوم به دیدگاه مانوی دربارۀ عیسی، سازمان کلیسای مانوی و معادشناسی مانوی می‌پردازد. در خطابۀ سوم تأثیرات نهفته در تفکر و تعلیم مانوی، از جمله تأثیرات مهم مارسیون و سنت آگوستین تحلیل شده است. سخنرانی‌های بورکیت در انتشار اکتشافات جدید از تکه‌های نسخه‌های خطی مانوی تأثیرگذار بود و منبع مهمی برای کسانی است که جنبش‌های هترودوکسی را در مسیحیت اولیه مطالعه می‌کنند.

در پیوست‌های کتاب، نخست سلسله‌مراتب مانویان آورده شده است. طبق داستان مانویان، انسان قدیم هنگامی که به مبارزه با دیو تاریکی رفت، به پنج عنصر پاک «مسلّح» شد. در پیوست دوم این پنج عنصر بررسی شده است. پیوست پایانی کتاب دربرگیرندۀ چند قطعه از متن‌های مانوی است که در مصر پیدا شده‌اند. این متون بخشی از ادبیات و تبلیغات مانویان را روشن می‌کنند.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات