فرمانروایان علوی در صفحات شمال ایران

فرمانروایان علوی در صفحات شمال ایران
پدیدآوران	سجادی، سید محمدصادق (نویسنده)
ناشر	بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن
مکان نشر	تهران
سال نشر	1401
شابک	‎0ـ55ـ7706ـ622ـ978
موضوع	علویا‌ن‌ -- ایران‌ -- تا‌ریخ‌,lidsB -- Iran -- History,زیدیه‌ -- تا‌ریخ‌,aydiyahB -- History,ایران‌ -- تا‌ریخ‌ -- علویا‌ن‌، ۲۵۰ - ۳۱۶ ق‌,ranB -- History -- 829 - 468 ,Alavids,گیلان‌ -- تا‌ریخ‌,rovinceB :Iran) Gilan) -- History,ما‌زندران‌ -- تا‌ریخ‌,rovinceB :Iran) Mazandaran) -- History
کد کنگره	‏DSR ۶۳۳/س۳ف۴

فرمانروایان علوی در صفحات شمال ایران تألیف سید صادق سجادی، این کتاب مشتمل است بر تبیین اسباب استیلای علویان بر صفحات شمالی ایران و موقعیت خاندان‌های محلی در برابر آنها و بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی آن قسمت از ایران و البته نقش‌های فرهنگی علویان زیدی که سپس به شیعیان اثنی‌عشری تبدیل شدند و تا عصر شاه عباس اول صفوی دوام یافتند.

گزارش کتاب

منابع تاریخی صرف دربارۀ حکومت‌های علوی ایران را باید به سه دستۀ اصلی تواریخ محلی، تواریخ دودمانی و تواریخ عمومی و نیز تک‌نگاری‌هایی دربارۀ برخی حوادث یا احوال علویان تقسیم کرد که ارتباطی غیرمستقیم با ظهور و تأسیس حکومت علویان در ایران دارند. هر یک از مصادیق این دسته‌ها در دوره‌های زمانی خود با توجه به حکومت طولانی علویان از اهمیت و اعتبار برخوردارند.

در فهرست تک‌نگاری‌ها نخست باید به کتاب «اخبار فخ» نوشتۀ احمد بن سهل رازی در قرن چهارم هجری اشاره کرد که خود از زیدیان بود و کتاب او دربارۀ پناه‌بردن یحیی بن عبدالله بن حسن به طبرستان و استقبال جستان از او، از قدیمی‌ترین منابع زیدی است. سپس باید به «عمدة الطالب» نوشتۀ جمال‌الدین احمد بن علمی معروف به ابن‌ عنبۀ اصغر اشاره کرد که به احتمال زیاد زیدی‌مذهب بود و این اثر او دربارۀ احوال و سوانح ایام بعضی از امامان زیدی در عراق و شمال ایران منبعی معتبر است.

در فهرست تواریخ محلی و دودمان «تاریخ جرجان» حمزة بن یوسف السهمی الجرجانی کتابی مهم دربارۀ رجال نامدار آن سرزمین است که دربارۀ زیدیان هم چند نکتۀ قابل توجه است. یکی ازبرجسته‌ترین تواریخ محلی که مشتمل بر اطلاعات دست‌اول دربارۀ خاندان‌های حاکم بر شمال ایران است، «تاریخ طبرستان» به قلم محمد بن حسن بن اسفندیار است که متأسفانه همۀ این کتاب باقی نمانده است. فصلی ممتع از این کتاب به تاریخ زیدیان ایران از ماجرای ورود حسن زید به آمل و تأسیس حکومت تا امامت پسران ناصر کبیر اختصاص دارد. «تاریخ رویان» اثر ملا اولیاءالله آملی، «تاریخ سیستان»، «التدوین فی اخبار قزوین» نوشتۀ عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران» و «تاریخ گیلان و دیلمستان» هر دو از ظهیرالدین مرعشی، «تاریخ گیلان» ملا عبدالفتاح فومنی گیلانی و .... از دیگر منابع مهم تحقیق دربارۀ زیدیان شمال ایران است.

حکومت‌های علوی یا سادات بیش از هفت قرن به تفاریق بر پهنه‌ای بزرگ از سرزمین‌های شمالی ایران فرمان راندند و در سیاست، مذهب، روابط اجتماعی و فرهنگ عامه تأثیرات عمیقی از خود بر جای نهادند. این کتاب مشتمل است بر تبیین اسباب استیلای علویان بر صفحات شمالی ایران و موقعیت خاندان‌های محلی در برابر آنها و بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی آن قسمت از ایران و البته نقش‌های فرهنگی علویان زیدی که سپس به شیعیان اثنی‌عشری تبدیل شدند و تا عصر شاه عباس اول صفوی دوام یافتند.

هدف از این تحقیق اولاً این است که علویان اعم از زیدی و امامی، برخلاف آنچه عموماً تصور می‌شود، در نقاطی از قلمرو اسلام (مثلاً بر شمال آفریقا و یمن)، مخصوصاً بر قسمتی از ایران فرمان رانده‌اند و ثانیاً روشن گردانیدن بسیاری از فراز‌و‌نشیب‌ها و گوشه‌های تاریک این فرمانروایی‌ها برای اهل تحقیق بوده است؛ به آن سبب که آنچه در این موضوع در منابع قدیم و جدید آمده است، غالباً پراکنده و نامنسجم و متناقض است و تصویری روشن از انساب و شاخه‌ها و شخصیت سیاسی و اجتماعی فرمانروایان علوی ایجاد نمی‌کند.

نخستین دوره فرمانروایی علویان یعنی تأسیس حکومت به دست حسن زید و استقرار آن توسط جانشینانش هرگز به‌آسانی شکل نگرفت. در این کتاب نشان داده شده است که چگونه کارگزاران خلافت عباسی، به‌ویژه طاهریانِ متأخر از راه خراسان به گرگان و قسمتی از طبرستان راه یافتند و مردم بومی آن نقاط که در قرن سوم و چهارم، به‌ویژه در کوهستان البرز هنور بر دین زردشتی بودند، در جامعه سلسله‌های محلی و به تقریب نیرومند چون باوندیان و پادوسپانیان و .... با آنها در می‌آویختند. به عبارت دیگر صفحات شمال ایران که محصور در «ثغور» یعنی مرزهای اسلام و کفر بود، کارگزاران خلافت را نمی‌پذیرفت و این وضع، محیط سیاسی و اجتماعی آن ولایات را برای دعوت و استیلای علویان زیدی که خود از مخالفان سرسخت خلفای عباسی بودند، هموار می‌کرد.

اهمیت حکومت علویان مرعشیِ مازندران و علویان کارکیاییِ گیلان تداوم حیات سیاسی آنها در دوره تیموریان و ترکمانان بود، با وجود آنکه فرمانروایانی چون امیرتیمور و شاهرخ و حسن بیک و جهانشاه ترکمان حکومت‌های پر نفوذ در داخل قلمرو خود را به سختی تحمل می‌کردند. غیر از این باید توجه داشت که این هر دو سلسله تا میانه دولت صفویان دوام یافتند. آخرین فرمانروای علوی گیلان، خان احمد‌خان گیلانی، خود دعوی پادشاهی بر ایران داشت.

در فصل نخست کتاب نخستین دورۀ فرمانروایی علویان ذیل دو بخش زیدیان در طبرستان و گرگان و علویان دیلمستان و شرق گیلان بررسی شده است. فصل دوم کتاب اختصاص به بررسی زیدیان در مازندران و گیلان دارد که ذیل دو بخش مرعشیان و کیاییان انجام شده است. در بخش ضمایم کتاب چهار گزارش کهن دربارۀ سادات شمال ایران آورده شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات