قصه در عصر صفوی: واکاوی نقش قصه در تثبیت برخی گفتمان‌های غالب عصر صفوی

قصه در عصر صفوی
پدیدآوران	علی‌زاده شعرباف، مهرداد (نویسنده)
ناشر	علمی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1402
شابک	‎0ـ524ـ404ـ964ـ978
کد کنگره	‏

قصه در عصر صفوی: واکاوی نقش قصه در تثبیت برخی گفتمان‌های غالب عصر صفوی تألیف دکتر مهرداد علی‌زاده شعرباف، در این کتاب قصه‌های نقل و کتابت‌شده از قرن نهم تا قرن دوازدهم از نظر تأثر از شرایط سیاسی و اجتماعی و نیز تأثیری که بر آن داشته است، مطالعه و تحلیل شده است. مدعای پژوهش آن است که قصه در جایگاه یک رسانه توانست عامل ترویج و تثبیت گفتمان شود؛ گفتمانی که زادۀ شرایط سیاسی و اجتماعی عصر بود و بر آن نیز تأثیرگذار بوده است؛ بنابراین برای تحلیل داده‌ها، از روش تحلیل گفتمان استفاده شده است.

ساختار

کتاب از سه بخش تشکیل شده است.

گزارش کتاب

بررسی انواع قصه‌های عامیانه و شیوۀ ترویج آنها میان مردمان نواحی مختلف ایران برای شناخت تأثیر گونه‌های مختلف ادبی بر ساختارهای جامعه، یک ضرورت فرهنگی و اجتماعی است. نظام سیاسی و اعتقادی صفویان از قصه بسیار بیشتر از شعر بهره گرفت. روایت مشهور در تاریخ ادبیات ایران، صفویان را به بی‌توجی به شعر و ادب متصف می‌کند؛ اما در اینکه آنها چه نوع ادبیاتی را جانشین شعر درباری کردند، خاموش می‌ماند. پژوهش‌های جدی در ادبیات عامه می‌تواند نقش مؤثر ادبیات داستانی را در تحولات سیاسی ـ اجتماعی عصر صفوی نشان دهد.

یکی از بارزترین نمودهای تاریخ اجتماعی در قصه، تاریخ اجتماعی عصر صفوی است. قصه افزون بر اینکه از فضای سیاسی و اجتماعی عصر تأثیر می‌گرفت، بر مردم و قدرت حاکم نیز تأثیرگذار بود. قصه در جایگاه یک رسانۀ جمعی به‌راحتی می‌توانست در ذهن و روان مردم نفوذ کند و بسیاری از گفتمان‌های فکری، سیاسی و عقیدتی را بدون هیچ زور و جبری، جرعه‌جرعه به خورد مردم دهد. از سوی دیگر به این دلیل که به قصه بر اساس سرگرمی و تفنن نگاه می‌شد، نقالان راحت می‌توانستند حاکمان را به باد انتقاد بگیرند یا کم و کاستی‌های حکومت را به زبان آورند. در کل چرخۀ نقال، مردم و حاکم سه ضلع تأثیرگذار بر یکدیگر و تأثیرپذیر از همدیگر بوده‌اند که در این چرخه بهره‌هایی نصیب هر کدام از این سه ضلع می‌شد.

در این کتاب قصه‌های نقل و کتابت‌شده از قرن نهم تا قرن دوازدهم از نظر تأثر از شرایط سیاسی و اجتماعی و نیز تأثیری که بر آن داشته است، مطالعه و تحلیل شده است. مدعای پژوهش آن است که قصه در جایگاه یک رسانه توانست عامل ترویج و تثبیت گفتمان شود؛ گفتمانی که زادۀ شرایط سیاسی و اجتماعی عصر بود و بر آن نیز تأثیرگذار بوده است؛ بنابراین برای تحلیل داده‌ها، از روش تحلیل گفتمان استفاده شده است.

مبنای تحقیق بر اساس تأثیر و تأثر است؛ درواقع در این کتاب کوشیده شده نشان داده شود گفتمان غالب سیاسی و اجتماعی دورۀ مورد بررسی چه تأثیری بر جهت‌دهی قصه داشته و نیز نشان داده شود که قصه چگونه در خدمت همین گفتمان غالب دوره بوده است. در پایان نیز نشان داده شده که نقالان با نقل قصه و قصه‌پردازی چه نقشی در تشکیل هویت ملی و مذهبی ایرانیان در این عصر داشته‌اند.

در این تحقیق متون داستانی شاخص و برجستۀ منثور عصر صفوی که مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند، بر اساس کتاب «فهرست نسخه‌های خطی فارسی احمد منزوی» بدین ترتیب هستند: جنگ‌نامۀ امام علی یا داستان جنگ‌های حضرت محمد و حضرت علی، چهار درویش، حسین کرد شبستری، اسکندر و عیاران، داستان جنگ‌های حضرت محمد و حضرت علی، داستان سیف الملوک و بدیع الجمال، داستان کوه قاف، شیرویۀ نامدار، غزوه المجاهدین، قصۀ مهر و ماه، قصۀ نوش‌آفرین گوهرتاج، بهار دانش، هفت کشور، کلیات هفت‌جلدی کتاب مختارنامه واعظ هروی.

در بخش اول کتاب به تعریف مفاهیم پژوهش یعنی هویت، ملت و ملیت، مذهب و قصه به‌مثابۀ یک نوع ادبی پرداخته شده است.

مجموع قصص دورۀ صفویه هر یک در گسترش و بسط دو مؤلفۀ هویت ایرانی یعنی هویت ملی و هویت مذهبی نقش مهمی داشتند؛ ذکر اسامی اصیل ایرانی، اشاره به پادشاهان اساطیری ـ تاریخی ایرانی، نسب‌سازی ایرانی برای برخی از اشخاص محترم تاریخی انیرانی، دفاع از مرزهای جغرافیایی و تأکید بر آن، ذکر پهلوانان و پادشاهان تاریخی ـ اساطیری و حتی نام‌گذاری برخی قصص به نام همین پهلوانان، پاره‌ای عناصر هویت ملی است که در قصه‌های این دوره دیده می‌شود. در بخش دوم کتاب ارتباط سلسلۀ صفویه و قصه به لحاظ هویت ملی ـ مذهبی، جنگ و صلح و ابژۀ فرهنگ بررسی شده است.

در بخش پایانی کتاب اهدف قصص عصر صفوی ذیل چهار موضوع اصلی بررسی شده است که عبارت‌اند از: تبلیغات ایدئولوژیک، اهداف سیاسی ـ اجتماعی، اهداف روان‌درمانانه و اهداف تفریحی و سرگرم‌کنندگی.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات