روش لایه‌ای در اندیشه‌پژوهی

روش لایه‌ای در اندیشه‌پژوهی
پدیدآوران	علیخانی، علی‌اکبر (نویسنده)
ناشر	نگاه معاصر
مکان نشر	تهران
سال نشر	1401
شابک	‎5ـ215ـ290ـ622ـ978
کد کنگره	‏

روش لایه‌ای در اندیشه‌پژوهی تألیف علی‌اکبر علیخانی، این کتاب روش تحقیق جدیدی برای اندیشه پژوهی است که دارای ۵ مرحله است و هر مرحله چندین لایه دارد.

ساختار

این کتاب در دو بخش و یک گفتار پایانی به‌مثابه نتیجه تنظیم شده است.

گزارش کتاب

یکی از مهم‌ترین چالش‌های علمی جامعۀ علوم انسانی و اجتماعی در اران، مسئلۀ «روش» است. هدف از وجود روش، اطمینان از درستی انجام پژوهش و به تبع آن کارآمدی و اثربخشی تحقیق است. رعایت پاره‌ای از قواعد و قوانین روشی یا اسم‌بردن از یک روش یا اصطلاحات روشی در یک تحقیق که از باب رفع تکلیف زینت پژوهش انجام می‌شود «شبه روش» است. به نظر می‌رسد جامعۀ علوم انسانی و اجتماعی ایران با مشکل روش دست به گریبان است و این چالش برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی حادتر و بغرنج‌تر می‌نماید. کسانی که با این چالش و مسئله روبرو می‌شوند، به‌نوعی فقط از آن گذر می‌کنند و به‌ندرت مسئله برایشان حل می‌شود.

دلیل نگارش این کتاب، نبود یک روش خاص و کاربردی برای انجام پژوهش در حوزه «اندیشه» است و اینکه روش‌های کلی‌تر و عمومی‌تری که هم‌اکنون برای شناخت اندیشه‌ها استفاده می‌شود، کافی نیست. به همین دلیل تمرکز اثر بر ارائه یک «روش تحقیق» برای اندیشه‌پژوهی و اندیشه‌شناسی ـ اعم از اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، حقوقی، مدیریتی، تربیتی، روانشناسی، ادبی، هنری، فلسفی، عرفانی، فقهی، کلامی ارتباطات و رسانه‌ای و.... ـ است و تلاش شده است یک روش کاربردی با اصول و قواعد روشن ارائه شود تا پژوهشگران را با خطای کمتر و فایده بیشتر به نتیجه برساند. روشی که در این اثر ارائه شده است، «مرحله لایه‌ای» نام دارد. از آنجا که اندیشه و شخصیت هر متفکری دارای لایه‌های متعددی است، این روش طی مرحله‌های مختلف این لایه‌ها را شناسایی و تحلیل می‌کند. برای سهولت در تلفظ، این روش به اختصار «لایه‌ای» نامیده شده است. این روش در مقایسه با روش‌های دیگر، چند ویژگی خاص خود را دارد:

نخست اینکه روشی «ذومراحل» است و این به معنایِ «ذومراتب» بودنِ آن نیز هست؛ یعنی پژوهشگر می‌تواند به تناسب موضوع، علاقه، زمان، بودجه، دغدغه و اهدافی که دارد، فقط از برخی مرحله‌های روش استفاده کند و تحقیق خود را به طور مشخص در قالب یک یا چند مرحله انجام دهد. در هر مرحله، انجام هر لایه از پژوهش، یک لایه از ابهام پژوهش یا اندیشه متفکرِ مورد مطالعه را روشن می‌کند؛ حتی پژوهشگر می‌تواند لایه‌ها را نیز گزینش کند و فقط برخی از لایه‌های اندیشه متفکر مورد مطالعه را تحقیق کند، بنابراین یک روش ایده‌آل‌گرایانه یا «همه یا هیچ» نیست؛ دوم اینکه این روش قابلیت دارد افزون بر پژوهش در اندیشه هر متفکری به‌صورت انفرادی، پژوهش تطبیقی در اندیشه جمعی از متفکران را در بازه‌های زمانی و جغرافیای فکری متفاوت مدیریت کند و امکان دسته‌بندی و مقایسه آنها را فراهم آورد؛ سوم اینکه اگرچه این روش با هدف اندیشه‌پژوهی و اندیشه‌شناسی ارائه شده است، اما برای اندیشه‌ورزی نیز کاربرد دارد.

نکته دیگر اینکه کتاب تلاش کرده هم یک نگاه کلان نسبت به کلیت روش به خوانندگان بدهد هم یک روش کارآمد و قابل‌استفاده برای پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی، در حوزه اندیشه‌پژوهی فراهم آورد. نگارنده در بخش اولِ این اثر «روش نگارش دانشگاهی»، «روش تحقیق پایه»، «روش تحقیق حرفه‌ای» و «روش تحقیق معرفت‌شناسانه» را از یکدیگر تفکیک و تعریف کرده است و «روش لایه‌ای» را یک «روش تحقیق حرفه‌ای» می‌داند که برای پژوهشگرانی قابل‌ استفاده است که «روش نگارش دانشگاهی» و «روش تحقیق پایه» را بدانند.

بخش نخست دارای دو بحث پایه‌ای است که برای این اثر ضروری است. بحث اول در باب روش و روش‌شناسی است و به‌اجمال تعاریفی از «روش»، «روشِ نگارش دانشگاهی»، «روش تحقیق پایه»، «روش تحقیق حرفه‌ای»، «روش‌شناسی»، «روش تحقیق معرفت‌شناسانه»، «روش در اندیشه‌ورزی»، «روش در نظریه‌پردازی»، و «شبه روش» ارائه می‌دهد. به نظر نویسنده تفکیک و تمایز اینها قبل از ورود به بخش‌های بعدی ضروری بوده است.

قسمتِ دومِ در این بخش درآمدی بر اندیشه‌پژوهی است و مباحث پایه‌ای مربوط به تعاریف و انواع اندیشه و اندیشه‌ورزی، اندیشه به معنای عام و خاص، شاخص‌های اندیشه، کارویژه‌های اندیشه، شبه اندیشه، آسیب‌شناسی کلان اندیشه‌ورزی و … را روشن می‌کند.

بخش دوم که بخش اصلیِ کتاب است، به ارائه روش تحقیقِ لایه‌ای می‌پردازد و این روش را در پنج مرحله و 28 لایه معرفی می‌کند. هر لایه دارای برخی گام‌های عملی است. پنج مرحله‌ای که اندیشه‌پژوهی در این روش بر اساس آنها به پیش می‌رود، عبارت‌اند از: مرحله پیشا‌اندیشه‌شناسی، مرحله اندیشمند‌شناسی، مرحله اندیشه‌شناسی، مرحله پسا‌اندیشه‌شناسی و مرحله فرا‌اندیشه‌شناسی.

مرحله نخست پیشااندیشه شناسی است که دارای چهار لایه است. مرحله دوم اندیشمند شناسی است که شش لایه دارد. مرحله سوم اندیشه شناسی است که پنج لایه دارد. مرحله چهارم پسااندیشه شناسی نام دارد که دارای هفت لایه است و مرحله پنجم مرحله اندیشه شناسی است که چهار لایه را شامل می شود. بنابراین در هر مرحله، تعدادی از لایه‌های اندیشه متفکر مورد مطالعه را روشن می‌گردد و هر لایه دارای چند گام یا اقدام است که طبق آنها پژوهشگر به پیش می رود و در هر لایه و هر گام، بخشی از اندیشه مورد مطالعه را برای ما روشن می کند.

آخرین مبحث کتاب که «به‌مثابه نتیجه» نوشته شده، بحثی در باب اهمیت و ضرورت اندیشه و روش برای گذار از بحران‌های سیاسی ـ اجتماعی است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات