الرواشح السماوية في شرح الأحادیث الإمامية

الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة
پدیدآوران	کلینی، محمد بن یعقوب (نویسنده) میرداماد، سید محمدباقر بن محمد (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	الکافی. اصول. برگزیده. شرح کتاب الرواشح الرواشح السماویه فی شرح الاحادیث الامامیه
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] -
چاپ	1
موضوع	احادیث شیعه - قرن 4ق. حدیث - علم الدرایه حدیث - علم الرجال محدثان شیعه کلینی، محمد بن یعقوب، - 329ق. الکافی - نقد و تفسیر کلینی، محمد بن یعقوب، - 329ق. الکافی. اصول - نقد و تفسیر
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏108‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏9‎‏ر‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الرواشح السماوية في شرح الأحاديث الإمامية اثر محمدباقر بن محمدحسینى استرآبادى مشهور به ميرداماد شهرت وى كه در حكمت و فلسفه است و نوشته‌هاى فلسفى او، مدار مباحث عالى عقلى در حوزه‌هاى علمى؛ امّا تصدّى كرسى درس حكمت، او را از علوم نقلى غافل نساخته، بلكه بخش وسيعى از تأليفات وى در زمينه فقه و حديث و... است.

کتاب‌هایى چون: سبع شداد، الحاشية على الاستبصار، الحاشية على رجال الكشى، عيون المسائل، شارع النجاة، شرعة التسمية، مقالة في تضعيف حديث سهو النبى و... از كتاب‍های وى هستند كه به مباحث علوم نقلى پرداخته‌اند.

يكى از نوشته‌هاى ميرداماد كه در زمينه علوم نقلى به رشته تحرير درآمده، كتاب «الرواشح السماوية في شرح الأحاديث الامامية»است كه يك دوره مباحث حديث شناسى در آن مطرح شده است.

در اين نوشتار برآنيم كه كتاب مزبور را به علاقه‌مندان و محققان حوزه حديث بشناسانيم. باشد كه معرفى اين كتاب، زمينه نشر آن را به طرزى بديع و شكلى زيبا، همراه با تحقيقى عالمانه فراهم آورد!

ساختار

كتاب، شامل يك مقدمه و 39 راشحه است. نگارنده در مقدمه كتاب به بيان اهميت «كافى» كلينى(ره) پرداخته و اظهار مى دارد كه با توجه به گذشت حدود هفت قرن از تأليف كافى، تا حال، كسى اقدام به حل مشكلات احاديث آن ننموده و قدمى در اين راه برنداشته است. او با اشاره به اين نكته كه شرح احاديث اصول كافى، تنها از عهده كسى برمى‌آيد كه از علوم عقلى و نقلى بهره كافى داشته باشد، به شرح كتاب می‌پردازد.

كتاب «الرواشح» با شرحى بر مقدمه مرحوم كلينى كه در سرآغاز «كافى» آمده است، شروع می‌شود و سپس به رواشح سى و نه گانه پرداخته می‌شود.

گزارش محتوا

راشحه اول: در اين راشحه، اقسام اولیه حديث (حديث صحيح، قوى، موثق، حسن و ضعيف) بيان شده و اصطلاحاتى مانند سند، اسناد، حديث متواتر و واحد، توضيح داده شده است.

راشحه دوم: بيان ديدگاه‌هاى علماى اهل سنّت، نظير ابن صلاح، ابن جماعه و طيّبى درباره تعريف حديث صحيح و نقد و بررسى اين ديدگاه‌ها.

راشحه سوم: بيان طبقات سه گانه اجماع و اشاره به برترى و فضيلت هر طبقه بر طبقه بعد از آن.

راشحه چهارم: بحث درباره ابراهیم بن هاشم و بيان نظرات اصحاب در مورد حسن بودن يا نبودن احاديث وى و نظر مؤلف، مبنى بر صحيح بودن اين احاديث.

راشحه پنجم: در اين راشحه از اختلاف در حسن بودن احاديث عبدالعظيم حسنى، سخن به ميان رفته است و منشأ اختلاف، عدم وجود نص بر وثاقت او ذكر شده است.

نظر ميرداماد درباره عبدالعظيم حسنى اين است كه اگر هيچ نصى بر وثاقت وى وجود نداشته باشد، الاّ جمله معروفى كه امام هادى(ع) [پس از اينكه عبدالعظيم حسنى دين خويش را بر آن امام عرضه كرد] بيان فرمود، براى وثاقت او كافى است.

راشحه ششم: ابواسحاق، ثعلبة بن ميمون كيست؟ مؤلف محترم با جستجو در كتاب‍ مختلف اصحاب، ثابت مى‌كند كه احاديث وى صحيح هستند.

راشحه هفتم: شهيد اول در يكى از ابواب كتاب «اللمعة الدمشقية» می‌گوید:... قال بعض الأصحاب انّ هذا الطلاق لايحتاج الى محلّل....

ميرداماد منظور از «بعض الأصحاب» را عبداللّه بن بكير می‌داند و او را با توجه به گفتار شهيد ثانى، غير امامى می‌شمارد و سپس اقوال برخى از علما را نسبت به عبداللّه بن بكير و روايات او نقل مى‌كند و به بحث درباره شخصيت او می‌پردازد.

راشحه هشتم: در اين راشحه درباره ابوعيسى محمد بن هارون الوراق، بحث شده و از او به عنوان يكى از اجلّه متكلمان شيعه سخن به ميان مى‌آيد. مؤلف، نظرات سيد‌ ‎مرتضى، نجاشى، تفتازانى، امام فخر رازى و ابن داود را درباره وى بيان كرده، سپس نتيجه می‌گیرد كه وى ازممدوحين است و احاديث او حسن می‌باشد.

راشحه نهم: مشهور است كه چون اسماعيل بن ابى زياده سكونى، عامى است، لذا احاديث او مطروح و غير مقبول می‌باشد؛ امّا ميرداماد معتقد است كه علاوه بر غلط بودن اين مطلب، سكونى ثقه است و احاديث او موثق است.

راشحه دهم: در اين راشحه، بحث از جرح و تعديل است و نظر ميرداماد اين است كه جرح و تعديل اگر از باب نقل و شهادت باشد، حجت شرعى است؛ ولى اگر اجتهاد باشد، قابل اعتماد نيست.

راشحه يازدهم: مؤلف محترم، در ادامه مباحث قبلى، اين سؤال را مطرح مى‌كند كه آيا حكم‍ علامه حلى، محقق و شهيد، در كتاب‌هاى استدلالى، مبنى بر صحت حديث، در حكم تزكيه و تعويل است. سپس در پاسخ می‌گوید: چون ممكن است اين احكام اجتهادى باشد، لذا براى مجتهدان ديگر قابل قبول نيست.

راشحه دوازدهم: در راشحه دوازدهم درباره الفاظ جرح و تعديل، نظير خيّر، فاضل، خاص، ممدوح، زاهد، ضعيف، كذّاب، وضّاع، كذوب و... بحث می‌شود.

راشحه سيزدهم: بحث درباره «مجهول» است؛ چه مجهول اصطلاحى (كسى كه رجالى‌ها به مجهول بودن او تصريح كرده‌اند، نظير اسماعيل بن قتيبه) و چه مجهول لغوى (كسى كه اصلا اسمش در كتب رجال نيامده است).

راشحه چهاردهم: در اين راشحه، بحث درباره اصحاب روايت و اصحاب ملاقات است. برخى از اصحاب، امامى را ملاقات كرده‌اند؛ ولى روايتى از آن امام نقل نمی‌كنند.

راشحه پانزدهم: بحث درباره صفوان بن يحيى است كه او رواياتى را از امام صادق(ع) نقل كرده است. با اينكه وى عصر حضرت را درك نكرده است، پس چگونه اصحاب احاديث او را تصحيح كرده، در اصحاب اجماع از طبقه سوم قرار داده‌اند؟ روايات او از امام صادق(ع) با واسطه بوده و عدم ذكر واسطه، با «صحت» منافات دارد. ميرداماد بعد از بيان اشكال، به پاسخ اين سؤال می‌پردازد و در نهایت هم (با توجه به سخنانى كه درباره او نقل مى‌كند) می‌فرمايد كه هرگز اسقاط از قبل صفوان، حديث او را از «صحت» خارج نمى‌كند.

راشحه شانزدهم: بحث اين راشحه، درباره مراسيل ابن عمير است و در نهایت، نظر ميرداماد اين است كه در حقيقت، مراسيل او مسانيد است؛ نه اينكه مراسيل او حكم مسانيد را دارد (چنانچه توهم می‌شود).

راشحه هفدهم: آداب نجاشى را در نقل، بيان مى‌كند.

راشحه هجدهم: ابتدا جمله‌اى را از كشّى درباره حمدان بن احمد می‌آورد كه ابن داود آن جمله را از «رجال» كشّى نقل می‌کرده است. طبق آن نقل، كشّى حمدان بن احمد را از خاص الخاص اصحاب و اصحاب اجماع به شماره آورده است. سپس به بحث درباره جمله‌اى كه نقل شد، می‌پردازد و می‌فرمايد: اين جمله در «رجال» كشّى كه فعلا در اختيار ماست، وجود ندارد. شايد ابن داود به اصل كتاب كشّى دسترسى پيدا كرده و اين مطلب را در آنجا ديده است.

راشحه نوزدهم: بحث درباره محمد بن اسماعيل است كه از فضل بن شادان روايت كرده است.

راشحه بيستم: بحث از تفاوت مشيخه و مشيخه و شيخه و شيخه و شيخان و شيخان می‌باشد.؛

راشحه بيست و يكم: در اين راشحه، سخن درباره محمد بن احمد علوى است كه از ابى هاشم جعفرى روايت كرده است.

راشحه بيست و دوم: در اين راشحه به بحث از اعمش كوفى (كسى كه شيعه و سنى او را به عنوان يك فرد ثقه می‌شناسند) پرداخته‌اند؛ ولى در كتب رجال، بحث درباره او مسكوت گذاشته شده است.

راشحه بيست و سوم: بحث درباره حسین بن على بن سفيان بن خالد بن سفيان (معروف به ابوعبداللّه البزوفرى) است.

راشحه بيست و چهارم: در اين راشحه، واژ ه‌هاى سعى، غى و رشد معنا می‌شود.

راشحه بيست و پنجم: تحقيق درباره سويد بن قيس و ذو اليدين و ذو الثديه می‌باشد.

راشحه بيست و ششم: بحث درباره ابن سنان است كه بين ابوعبداللّه محمد بن خالد برقى و اسماعيل بن جابر واقع شده است. نظر ميرداماد اين است كه اين شخص، محمد بن سنان است كه مشهور، عدم وثاقت اوست؛ نه عبداللّه بن سنان كه وثاقت او اتفاقى است. چون برقى و محمد بن سنان در يك طبقه هستند و هر دو از اصحاب امام رضا(ع) هستند؛ ولى عبداللّه بن سنان از اصحاب امام صادق(ع) است.

راشحه بيست و هفتم: بحث در ضابطه‌هاى «نسبت» و موارد اختلاف آن‍، نظير همدانى و همدانى، قاسانى و قاشانى، عُمانى و عَمانى و...

راشحه بيست و هشتم: بحث در گفته‌هاى متعدد محدّثان در نقل روايت است كه گا صيغه مجهول ذكر می‌كنند و گا معلوم.

راشحه بيست و نهم: بحث اين راشحه، درباره اصول اربعمأه است كه گفته شده آنها را چهار صد نفر از شاگردان امام صادق نوشته‌اند.

راشحه سى ام: بحث در تفاوت بين تخريج و تخرّج در اصطلاح علم رجال، فقه، اصول و حديث است.

راشحه سى و يكم: ذكر ديدگاه‌هاى مختلف درباره تعدد افراد در جرح و تعديل و شهادت، موضوع اين راشحه است. آيا تعدد شرط است يا شرط نيست يا در برخى شرط است و در برخى شرط نيست؟

راشحه سى و دوم: در اين بخش، بحث درباره تعارض جرح و تعديل است كه در صورت تعارض، كدام يك متقدّم است؟ نظر ميرداماد اين است كه هيچ كدام رجحانى بر ديگرى ندارد و نظرى را كه قائل به تقدم جرح است، رد مى‌كند.

راشحه سى و سوم: بحث از اين است كه اگر فردى توثيق شد و اين فرد از كسى روايت كرد، آيا بدون اينكه تصريح به وثاقت فرد دوم شود، فرد دوم هم ثقه است يا نه؟ نظرات متعددى در اينجا مطرح است كه به طرح آن نظرها و بحث درباره آنها پرداخته شده است. نظر ميرداماد اين است كه اگر كسى عادت او اين باشد كه جز از «عدل» روايت نمى‌كند، نقل روايت او به منزله توثيق و تعديل آن فرد است و الاّ نه.

راشحه سى و چهارم: اين راشحه، ادامه بحث قبلى می‌باشد كه: اگر كسى ثقه است و معمولا هم از ثقه نقل مى‌كند، در عين حال اگر از ضعيفى نقل كرد، اين قابل قبول نمی‌باشد. در بخشى ديگر از اين راشحه به بحث مقابل می‌پردازد كه گا از روايات افراد ضعيف (كه طبق قاعده ضعيف است) رواياتى استثنا شده كه قابل قبول اند؛ از جمله در مورد احمد بن هلال (با اينكه او محكوم به غلو شده، ولى در عين حال) ابن غضائرى می‌نويسد كه روايات او قابل اعتماد نيست، مگر آنچه وى از كتاب مشيخه از حسن بن محبوب نقل كرده است و نيز مانند طلحة بن زيد كه شيخ می‌فرمايد «مذهبش عامى است؛ ولى كتابش قابل اعتماد می‌باشد».

راشحه سى و پنجم: بحث در اين راشحه درباره تعيين ابن غضائرى است. ابن غضائرى يى كه علامه و ابن داود در دو بخش جرح و تعديل از او نقل می‌كنند، غير از ابن غضائرى يى است كه استاد شيخ طوسى و نجاشى و ديگران بوده است.

راشحه سى و ششم: بحث در اقسام پنج گانه حديث است كه آيا در ترجيح در طول يكديگر قرار دارند يا بعضى هم رتبه با بعضى ديگر هستند؟

راشحه سى و هفتم: در ادامه راشحه سى و ششم، بحث درباره اقسام فرعى حديث می‌باشد كه مندرج در تحت همان اقسام پنج گانه‌اند؛ مخصوصاً قسمت پنجم كه خبر ضعيف می‌باشد. اصطلاحات حديثى يى كه در اين بخش بدانها پرداخته شده، خيلى زياد است. اين قسمت، گسترده ترين راشحه از كتاب «رواشح» می‌باشد كه از مجموع كتاب، 82 صفحه به اين راشحه اختصاص دارد (كه بعد از اشاره به راشحه سى و هشتم و سى و نهم به بحث‍ تفصيلى كتاب درباره اخبار تحريف شده و تصحيف شده و اخبار موضوعه مى پردازيم).

راشحه سى و هشتم: بحث اين راشحه در تفاوت بين حديث قدسى، قرآن و احاديث نبوى است.

راشحه سى و نهم: بحث درباره اقسام حكم عقل است كه يا به مباحث اعتقادى مربوط می‌شود يا احكام شرعى. احكام شرعى هم اعم از حكم وضعى و حكم تكليفى است.

اخبار محرّف

ميرداماد درباره اخبار تحريف شده می‌فرمايد كه تحريفها دو دسته هستند: يا تحريف در اثر زياد شدن است و يا كم شدن و يا جايگزين كردن چيزى به جاى چيز ديگر و هر سه قسم هم يا در متن صورت می‌پذيرد و يا در سند. وى احاديث متعددى را ذكر مى‌كند كه يا از جهت سند و يا متن، تحريف شده‌اند و از جمله، حديث منقول از امام باقر(ع) است در بحث توحيد كه حضرت در ضمن حديث می‌فرمايد: «لعل النمل الصغار يتوهّم أن للّه تعالى زبانيين». زبانى، شاخك مورچه را می‌گويند؛ ولى اين كلمه تحريف شده است به زبانيتين[ كه اين تحريف، همچنان در روايت «بحار» هست) (و زبانيه به فرشتگان عذاب می‌گويند).

احاديث مصحّف

ميرداماد می‌فرمايد كه تصحيف بر دو قسم است:

1. محسوس لفظى؛
2. معقول معنوى.

محسوس لفظى نيز به دو قسم:

1. از طريق تصحيف بصرى؛
2. از طريق تصحيف سمعى.

وى سپس تصحيفات متعددى را در اين زمينه ذكر مى‌كند. نخست، تصحيفاتى را كه از طريق بصر در اسناد و بعد در متن صورت پذيرفته ياد مى‌كند و بعد به تصحيفاتى می‌پردازد كه از ناحيه سمع در اسناد و متن، اتفاق افتاده است.

بعد از بيان تصحيفات محسوس لفظى به بحث از معقول معنوى می‌پردازد و می‌فرمايد كه منظور، آن تصحيفاتى است كه در معنا تحقق پيدا كرده است؛ يعنى لفظ حديث را به همان نحو كه وارد شده، ذكر می‌كنند؛ ولى معنايى كه بيان می‌شود، مطابق منظور گوينده نيست. وى در جمله احاديثى كه دچار تحريف معنوى شده‌اند، حديث منزلت را ذكر مى‌كند. بعد به تصحيفاتى كه در عصر خود ميرداماد اتفاق افتاده، چه در لفظ و چه در معنا می‌پردازد؛ از جمله اين تصحيفات آن است كه در زيارت عاشورا اتفاق افتاده است كه كلمه «تايعت» در جمله «اللّهمّ العن العصابة الّتى جاهدت الحسين -عليه‌السلام - و شايعت و بايعت و تايعت على قتله» را به «تابعت» تبديل كرده‌اند. همچنين، روايتى كه درباب متعه است كه «اگر منعى صورت نمی‌پذيرفت، مازنى الا شفى». در اين روايت، شفى درست است نه شقى؛ و شفى به معنى قليل است.

احاديث موضوع

ميرداماد، بدترين قسم از اقسام خبر ضعيف را خبر موضوع می‌داند. سپس اقسام احاديث موضوع را بيان مى‌كند. نظر ايشان اين است كه قطعا بين روايات ما روايت جعلى و ساختگى وجود دارد؛ چون هم در روايات پيامبر و هم روايات امام صادق(ع)، خبر از روايات ساختگى داده شده است. از پيامبر نقل شد كه فرمود: «ستكثر بعدى القالة علىّ»؛ يا در روايت ديگر حضرت فرمود: «يكذّب علىّ بعدى». در روايتى از امام صادق(ع) آمده است كه فرمود: «لكل رجل منّا رجلا يكذب عليه». ميرداماد می‌گوید: اگر اين احاديث درست باشند، پس روايات جعلى وجود دارد؛ چون پيامبر(ص) و امام صادق(ع) خبر داده‌اند و اگر اين روايات را پيامبر(ص) و امام صادق(ع) بيان نفرموده باشند، خود اين روايات ساختگى هستند. پس آنچه مسلم است، ساختگى بودن برخى از روايات است.

وى اقسام احاديث ساختگى را به اين شرح ذكر مى نمايد:

1. احاديثى كه توسط منسوبان به زهد و راستى ساخته شده است كه بيش از بقيه اقسام احاديث ساختگى، ضرر داشته است. آنها اين احاديث را قربة الى اللّه و (به گمان باطل خويش) براى آنكه دل‍ مردم را متوجّه خداوند متعال كنند ساختند؛ سخنان زيادى از آنها مورد پذيرش واقع شد؛ چون مردم به اين افراد اعتماد داشتند. احاديث آنها در باب موعظه، فضيلت ذكر، ورد، مستحبات، عبادات، مناقب و كمالات گروه‌ها و اقوام و نسبت دادن كار خارق العاده به اولیاست (به نحوى كه انسان آگاه، يقين مى‌كند كه اينها ساختگى هستند؛ اگرچه كرامت اولیا في حد نفسه ممكن است).

   مؤلف، در ادامه اين بخش، ديدگاه عده‌اى از متفكران اهل سنّت را در اين باب يادآور می‌شود؛ از بيضاوى شارح كتاب «منهاج الأصول» نقل مى‌كند كه حديث «اقتدوا بالذين من بعدى أبوبكر و عمر» ساختگى است و همچنين از طيبى نقل مى‌كند كه به نوح بن ابى مريم گفته شد «اين احاديثى كه درباره فضائل سوره‌ها به ابن عباس نسبت مى‌دهى، در بين خود اصحاب ابن عباس وجود ندارد». او جواب داد: «چون ديدم مردم از قرآن روى گردانده‌اند و به فقه ابوحنيفه روى آورده‌اند، اين احاديث را ساختم».

   ابن حيان درباره ابوعصمه می‌گوید كه «جمع كل شىء الا الصدق» و همچنين از ابومهدى نقل مى‌كند كه به مسيرة بن عبدربه گفت «اين احاديث را از كجا آورده‌اى كه هر كسى فلان سوره را بخواند، اين مقدار ثواب می‌برد؟». او پاسخ داد: «آنها را جعل كردم تا مردم را بدان سوره‌ها ترغيب كنم».

   وهمچنين، كسى از مؤمل بن اسماعيل پرسيد ‎كه فلان روايت را از چه كسى نقل مى‌كند. پاسخ داد كه از فلان شيخ. سائل، از آن شيخ پرسيد ‎كه از چه كسى نقل مى‌كند... و به همين ترتيب ادامه داد تا به آخرين شيخ. از او پرسيد ‎كه از چه كسى نقل مى‌كند. او دست سائل را گرفت و به درون منزلى برد كه عده‌اى از متصوفه در آنجا بودند و اشاره كرد كه از اين شيخ نقل مى كنم. سائل، از شيخ صوفى پرسيد ‎كه وى از كجا اين روايت را نقل مى‌كند؛ پاسخ داد كه «ما ديديم مردم از قرآن روى گردان شده‌اند؛ لذا احاديثى را ساختيم تا دل‍ مردم را متوجه قرآن كنيم».

   به دنبال اين مطالب، مؤلف، اشكال را متوجّه عده‌اى از مفسران (نظير واحدى، ثعلبى و زمخشرى) مى‌كند كه اين روايات ساختگى را در تفسير خويش آورده‌اند و توج‍ به هشدار دانشمندانى كه گفته بودند اين احاديث ساختگى است، نكرده‌اند.

2. دومين قسمت از احاديث ساختگى، احاديثى است كه جهت نزدیک شدن به حاكمان ساخته شد. نقل می‌كنند كه غياث بن ابراهیم در حضور مهدى عباسى بود. مهدى از پرنده‌اى كه از جا دور آمده بود، تعجب كرد. غياث، روايتى از پيامبر نقل كرد كه پيامبر فرمود: «در چهار چيز، مسابقه جايز است و يكى از آنها پرنده است». مهدى دستور داد كه هزار درهم به او پرداختند. وقتى كه رفت، مهدى گفت: شهادت مى دهم كه دروغ به پيامبر بست و پيامبر(ص) پرنده را نفرموده است؛ ولى او به خاطر نزدیکى به ما اين حديث را ساخت.
3. مؤلف، دسته‌هاى ديگرى از حديث سازها را زنادقه (نظير ابن ابى العوجاء) و خوارج (نظير ازارقه) و نواصب و بعضى از غلات (نظير ابن الخطاب و يونس بن ظبيان و يزيد الصائغ) می‌داند. عقيلى روايت مى‌كند از حماد بن زيد كه زنادقه، چهارده هزار حديث از قول پيامبر ساختند. وى داستان غرانيق را از ساخته‌هاى زنادقه می‌داند.
4. دسته ديگر، كسانى بودند كه براى به دست آوردن نان، حديث ساختند و شاهد مدعا اين داستان معروف است كه كسى در بغداد از احمد بن حنبل و يحيى بن معين حديث نقل می‎كرد و هر دو حاضر بودند. به او گفتند: ما كى چنين چيزى گفتيم؟ گفت: مگر در دنيا فقط شما دوتا احمد بن حنبل و يحيى بن معين هستيد؟ من از هفده احمد بن حنبل مطلب نوشته‌ام.

ميرداماد، سپس جريانى را كه بين عايشه و ابوهريره اتفاق افتاده را نقل مى‌كند كه ابوهريره روايتى از پيامبر نقل كرد. عايشه به او گفت: كى پيامبر چنين چيزى فرمود؟ گفت: هنگامى كه پدرت را به خلافت نصب كرد!

مؤلف، بعد از شرح اقسام چند گانه، می‌پردازد به تصحيف‍ ديگرى كه اتفاق افتاده است، چه عمدا و چه سهوا. راوى، گاه كلام خود را مسندا نقل مى‌كند و گا كلمات حكما را به پيامبر نسبت می‌دهد گاه كلامى را می‌شنود و در آنها يك جمله (كه ربطى به حديث ندارد)، خيال مى‌كند كه جزو حديث است؛ بعد آن را به عنوان حديث نقل مى‌كند. نكته‌اى كه در اين بخش قابل تأمل است، اين است كه ميرداماد در اين بخش، بيان مى‌كند كه يكى از كار جاعلان حديث، اين بوده كه حديث ضعيف السند را با سند صحيح نقل می‎كردند كه اگر چنين كارى صورت پذيرفته باشد، براى سند صحيح هم مشكل ايجاد می‌شود و بايد به سراغ راه ديگرى جهت پذيرش روايات رفت.(ربما وجد حديثا ضعيف الاسناد، فركب له اسنادا صحيحا للترويج).

در ادامه كتاب، مؤلف به نقل نظريه‌اى می‌پردازد كه عده‌اى معتقدند كه اصلا جعل حديث، هنگامى كه نفعى بر آن مترتب شود، جايز است (مثلاًمردم ترغيب به دين شوند يا باعث پرهيز مردم از گناه شود) و استدلالشان هم به اين روايت پيامبر است كه فرمود: «من كذب علىّ متعمدا ليضلّ به الناس، فليتبوّأ مقعده من النار» و تحليلشان اين است كه پيامبر فرموده است: «من كذب علىّ»؛ امّا ما كه دروغ عليه پيامبر نمى سازیم؛ بلكه حديث براى عزت پيامبر و رونق دين او مى سازیم.

مؤلف، در پایان اين بخش به کتاب‌هایى كه در زمينه احاديث جعلى نوشته شده، اشاره مى‌كند و می‌گوید: بهترين كتابى كه در اين زمينه نوشته شده است، كتاب «الملتقط في تبيين الغلط» نوشته حسن بن محمد صنعانى است و در رتبه بعد از آن، كتاب ابوالفرج ابن جوزى است. البته در اين کتاب‌ها گا عده‌اى از روايات را جزو روايات جعلى ذكر كرده‌اند كه جعلى نيستند. مؤلف، سپس چند حديث از اين احاديث را نقل مى‌كند و می‌فرمايد كه اكثر اين روايات، جعلى نيستند.

مرحوم مير، در بخش پایانى با اشاره به وضعيّتى كه در عصر امويان و عباسيان به وجود آمد، معتقد است كه در اين عصر، احاديثى ساخته شد و اين احاديث به صحاح راه پيدا كرد كه آثار «جعل» در آنها مشهود است و در عين حال، نقل می‌شوند و هيچ تعرضى هم نسبت به آنها نمی‌شود.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب
2. جوادی، قاسم؛ نگاهی به «الرواشح السماویه» میرداماد(م1041ق)،پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: علوم حدیث، زمستان 1377 - شماره 10 ISC (12 صفحه - از 189 تا 200).

وابسته‌ها

البداية في علم الدراية

فتح المغيث، شرح ألفية الحديث

الأمالي المطلقة

نزهة النظر في شرح نخبة الفكر في مصطلح أهل الأثر

نهاية الدراية في شرح الرسالة الموسومة بالوجيزة للبهايي