ترجمه و متن تفسیر سورۀ فاتحة الکتاب

ترجمه و متن تفسیر سورۀ فاتحة الکتاب
پدیدآوران	صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (نویسنده) محبتی ثمرین، نادر (مترجم)
ناشر	مولی
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۲
شابک	‎9ـ181ـ339ـ600ـ978
کد کنگره	‏

ترجمه و متن تفسیر سورۀ فاتحة الکتاب تألیف صدرالمتألهین شیرازی (ملاصدرا)، ترجمه نادر محبتی ثمرین؛ نویسنده در تفسیر فلسفی و عرفانی خود بر این سورۀ مبارکه، پس از بیان مقدمه‌ای کوتاه به تفسیر مفصل جملۀ «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» پرداخته و ارکان پنج‌گانۀ آن را در ماهیت استعاذه، مستعاذبه، مستعیذ، مستعاذمنه و مایستعاذ له شرح می‌دهد و در لابلای آن اشاره‌های حکمی، کشفی و تنبیهی دارد و پس از آن به بررسی مذاهب جبر و قدر و رابطۀ آنها با استعاذه می‌نشیند. بعد از آن آیۀ شریفۀ «بسم الله الرحمن الرحیم» را به‌تفصیل تبیین می‌کند و در ادامه بحثی فلسفی در اینکه محال است ماهیت اثر جاعل و مجعول برای آن باشد، مطرح کرده و براهینی چند بر آن اقامه می‌کند و به شبهه‌ها پاسخ می‌دهد و نگاه عارفان را نیز در این خصوص بیان می‌کند.

گزارش محتوا

سورۀ «فاتحة الکتاب» مادر قرآن نامیده می‌شود؛ زیرا مجموعۀ معانی قرآن را دربر دارد. آن را سورۀ کنز، وافیه و حمد نیز می‌گویند. نام دیگرش مثانی است؛ چراکه در هر نمازی دو بار خوانده می‌شود یا بدان دلیل که یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه نازل شده است. آن را شافیه نیز می‌نامند.

مفسران به‌اتفاق سورۀ فاتحه را دارای هفت آیه می‌دانند، گرچه اختلاف است در آنکه «صراط الذین انعمت علیهم» به‌جز بسم‌الله یک آیۀ مستقل است یا عکس آن است. در فضیلت این سورۀ شریف همین بس که در بهترین شرایط مکانی و زمانی، یعنی در شب معراج بر پیامبر اکرم نازل شد؛ پس هویداست که باید مشتمل بر نهایت کمال انسانی باشد.

صدرای شیرازی در تفسیر فلسفی و عرفانی خود بر این سورۀ مبارک، پس از بیان مقدمه‌ای کوتاه به تفسیر مفصل جملۀ «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» پرداخته و ارکان پنج‌گانۀ آن را در ماهیت استعاذه، مستعاذبه، مستعیذ، مستعاذمنه و مایستعاذ له شرح می‌دهد و در لابلای آن اشاره‌های حکمی، کشفی و تنبیهی دارد و پس از آن به بررسی مذاهب جبر و قدر و رابطۀ آنها با استعاذه می‌نشیند. بعد از آن آیۀ شریفۀ «بسم الله الرحمن الرحیم» را به‌تفصیل تبیین می‌کند و در ادامه بحثی فلسفی در اینکه محال است ماهیت اثر جاعل و مجعول برای آن باشد، مطرح کرده و براهینی چند بر آن اقامه می‌کند و به شبهه‌ها پاسخ می‌دهد و نگاه عارفان را نیز در این خصوص بیان می‌کند.

در فصل پنجم حقانیت باری و بطلان ماسوای او جز وجه کریم او را مطرح می‌کند و در جای‌جای این کتاب به تناسب به دیدگاه‌های ابن‌عربی، قونوی، جندی، انصاری، غزالی و سهروردی توجه کرده است و عباراتی از ایشان نقل می‌کند؛ گاهی نیز در مباحث کلامی اقوال فخر رازی را طرح نموده و انتقاد می‌کند. به همین ترتیب کلمه به کلمه و آیه به آیه پیش می‌رود تا به پایان می‌رسد.

ملاصدرا در بررسی مفردات آیه، به معنای لغوی می‌پردازد و اشتقاق‌های آنها را به‌اجمال بررسی می‌کند و از نظر نحوی نیز به موقعیت کلمات در جمله اشاره دارد.

در خاتمه پس از پایان تفسیر سورۀ مبارکۀ حمد، در بیان بخشی از فضایل سوره فصلی گشوده و به طور مختصر نکات بسیار ارزشمندی را مطرح کرده است و در آن یکایک آیات را می‌نویسد و به موضوعاتی که آیۀ شریفه بر آن مشتمل است، اشاره می‌کند. پس از آن به برخی روایات در فضیلت سورۀ فاتحه می‌پردازد و با عنوان «تتمه استبصاریه» یادآوری می‌کند این سوره هر آنچه را که انسان در معرفت مبدأ و معاد بدان نیازمند است، در خود دارد؛ بنابراین دوباره هر آیه را متذکر می‌شود و از این نگاه به محتوای آن توجه می‌دهد؛ سپس فصلی دیگر می‌گشاید و در آن به گونه‌های نظم و ترتیب سوره و تقدیم و تأخیر مفردات آیه و خود آیات در برابر یکدیگر می‌پردازد و آنها را با حرکات محسوس نماز تطبیق داده و مقایسه می‌کند. به ‌این ترتیب تفسیر گران‌سنگ این گنج عرشی را به پایان می‌برد.

در این کتاب افزون بر ترجمۀ تفسیر ملاصدرا، متن عربی نیز آورده شده است. در پایان نیز فهرستی از اصطلاحات، اعلام و آیات آورده شده است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی ادبیات