حافظ و گفتمان‌های اجتماعی و تاریخی

حافظ و گفتمان‌های اجتماعی و تاریخی
پدیدآوران	کشاورز، محمد (نویسنده)
ناشر	مروارید
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۲
شابک	‎4ـ058ـ324ـ622ـ978
کد کنگره	‏

حافظ و گفتمان‌های اجتماعی و تاریخی تألیف دکتر محمد کشاورز (بیضایی)، یکی از ابعاد و ویژگی‌های مهم و چشمگیر شعر حافظ، افزون بر ابعاد زیبایی‌شناسانه، بلاغی و سبکی، عرفانی و محتوایی شعر وی، بعد اجتماعی اشعار اوست، این کتاب سعی دارد تا این انگاره‌ها را به تصویر بکشد.

ساختار

کتاب از هشت بخش تشکیل شده است.

گزارش محتوا

شعر یکی از ساحت‌هایی است که در آن تجارب و آموزه‌های شاعر، همچنین تعامل وی با طبقات، گروه‌ها، جریان‌ها و گفتمان‌های تاریخی و اجتماعی متعدد و شناور، تداعی‌ها و معناهای گوناگون خود را می‌آفریند و به عرصه‌ای مناقشه‌انگیز از شکستن ساختار معنایی گفتمان رقیب و به حاشیه‌رانی و با این وجود تقویت‌بخشی به آن مبدل می‌شود. به عبارتی دیگر گروه‌ها، لایه‌ها، اقشار و عناصر اجتماعی مانند جزایر پراکندۀ ریز و درشتی هستند که در امواج و تلاطم دریای ذهنی و حسی شاعر، به اشکالی ایضاحی، مه‌گرفته و استعاری، گاهی به زیر آب می‌روند؛ گاه سر از آب برمی‌آورند و گاه در حالت بینابینی در ساحت شاعرانه جلوه‌گر می‌شوند.

یکی از ابعاد و ویژگی‌های مهم و چشمگیر شعر حافظ، افزون بر ابعاد زیبایی‌شناسانه، بلاغی و سبکی، عرفانی و محتوایی شعر وی، بعد اجتماعی اشعار اوست. طنین تپش‌های حیات اجتماعی و عناصر آن در شعر حافظ به گونه‌ای است که انگار تاریخ اجتماعی ایران، به‌ویژه تاریخ اجتماعی سدۀ هشتم هجری در شعر وی نفس می‌کشد. به عبارتی دیگر دیوان حافظ عرصۀ بازتولید، تعامل و تبادل و با این وجود انتقال بخش قابل توجهی از گفتمان‌ها، سنت‌ها و کنش‌گری‌های سیاسی، اجتماعی جامعۀ ایرانی است که متن‌ها و مرزهای فرهنگی و تاریخی را درنوردیده و به پویایی آن استمرار بخشیده است.

ساختار درونی اغلب اشعار حافظ چونان ساختار اجتماعی و تاریخی عصر وی پیچیده‌، تودرتو و چندشبکه‌ای است. برآمدن و فروپاشی سلسله‌ها، ناپایداری و مستعجل‌‌بودن عمر حکومت‌ها، گسترش نفس‌گیر آشوب‌ها، فسادها، فتنه‌ها و تبانی‌ها، عدم امن عیش، در کنار دوگانگی و دمدمی‌مزاج‌بودن کنش‌ها و رفتار گروه‌ها، جریان‌ها و عناصر اجتماعی طبعاً بر کنش‌گری حافظ و همین‌طور بر مضامین، بافت و معماری شعر وی بی‌تأثیر نبوده است.

این کتاب با یاری‌هایی امکان‌پذیر از مباحث نظری و رویکردهایی انتقادی و میان‌رشته‌ای، گزاره‌هایی از قبیل نسبت شعر حافظ با آسیب، هراس و گفتمان اجتماعی و تاریخی عصر وی، سهم خلاقیت شاعر و اجتماعی وی در آفرینش اثر شعر، نسبت شعر حافظ با تاریخ و میزان وقوف وی بر سنت‌ها، آسیب‌ها، مسائل و داده‌های تاریخی، چرایی و چگونگی بازتولید، تقویت و به‌حاشیه‌رانی طبقات و جریان‌ها و عناصر اجتماعی در شعر وی، نیز عوامل و چرایی تفأل طبقۀ حاکمیت با دیوان حافظ و اصطلاحات و عناصر دیوان در اشعارش را در کانون توجه و بررسی خود قرار داده است.

در بخش نخست به مفاهیم و کلیات بحث، همچنین مباحث نظری تاریخ‌گرایی نوین و نظرات فوکو دربارۀ قدرت پرداخته شده است. بخش دوم گفتمان‌های سیاسی قرن هشتم هجری، بازتولید و چرایی تقویت و به‌حاشیه‌رانی آن را در دیوان حافظ بررسی کرده است. بخش سوم به گفتمان‌های اجتماعی، جریان‌ها و طبقات اجتماعی بازتولیدشده در شعر حافظ از قبیل صوفیان، قاضیان، واعظان، شیخ‌ها، محتسب، فقها، قلندران و درویشان، ترکان، غلامان و کنیزان، حکیمان، تاجران، شاعران، مطربان و مغنیان، تاجران، دهقانان، گدایان و مواردی از این دست در شعر وی، همچنین کارکردهای تاریخی و اجتماعی این طبقات و عناصر اجتماعی و نسبت آنان با شعر حافظ پرداخته است.

بخش چهارم نقش و کارکرد دیوان‌سالاری آل‌اینجو در شکوفایی فرهنگی و هنری، نیز عوامل مؤثر بر اثربخشی و نقش‌آفرینی آن را در کانون توجه خود قرار داده است. بخش پنجم به مباحث و مقولاتی از قبیل شعر و اضطراب، شاعران زادۀ اضطراب جهان‌اند، نسبت اضطراب با شعر، اضطراب و هراس و مصادیق آن در شعر حافظ با تکیه بر آسیب‌ها و هراس اجتماعی قرن هشتم هجری در شعر وی، همچنین میزان و نوع ستیهندگی شاعر در این حوزه پرداخته است.

بخش ششم به تاریخچۀ تفأل، همچنین عوامل و چرایی تفأل در طبقۀ حاکمیت با دیوان حافظ طی قرن‌های نهم تا چهاردهم قمری پرداخته است. بخش هفتم به رابطۀ شعر و تاریخ، بسامد داده‌ها و عناصر تاریخی قرن هشتم هجری در شعر حافظ، میزان وقوف و آگاهی حافظ از رویدادها و مسائل تاریخی حیات، نیز سنجش هم‌پوشی و قرابت این داده‌ها با منابع نزدیک به این دوره پرداخته است. در بخش هشتم اصطلاحات و عناصر دیوانی در شعر حافظ مورد توجه قرار گرفته است.

همچنین در پایان برآیند و ارزیابی کلی به عمل آمده است. در پایان نیز عکس‌ها، جدول‌ها، فهرست منابع و مآخذ و نمایۀ نام‌ها آورده شده است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی ادبیات