خان‌نشین‌ ایروان در عصر قاجار (1795 ـ 1828 میلادی)

خان‌نشین‌ ایروان در عصر قاجار (1795 ـ 1828 میلادی)
پدیدآوران	بورنوتیان، جورج آ. (نویسنده) اسدی، حسن (مترجم)
ناشر	شیرازه کتاب ما
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۲
شابک	‎1ـ32ـ5346ـ622ـ978
کد کنگره	‏

خان‌نشین‌ ایروان در عصر قاجار (1795 ـ 1828 میلادی)، تألیف جورج آ.بورنوتیان، مترجم حسن اسدی؛ این کتاب توجه خود را به جزئیات مناسبات ایرانیان و ارامنه از زمان تأسیس سلسلۀ قاجار در سال 1795 میلادی تا شکست این سلسله در برابر روس و ازدست‌دادن ارمنستان در 1828 متمرکز کرده است.

ساختار

کتاب در شش فصل به نگارش درآمده است.

فصل اول: عقاب دوسر در برابر شیر و خورشید: منازعات ایران و روسیه بر سر ارمنستان شرقی

فصل دوم: مناطق کوهستانی و ایلات و عشایر

فصل سوم: پرچم و صلیب ارمنی‌ها و کلیسای ارمنی

فصل چهارم: مردان اهل قلم و مردان اهل شمشیر

فصل پنجم: زمین‌داران و تحصیل‌داران: زمین‌داری و مالیات در خان‌نشین

فصل ششم: بازرگانان، پیشه‌وران و زارعان: حیات شهری و روستایی در خان‌نشین ایروان

گزارش کتاب

از ادوار اولیه و میانۀ دورۀ قاجار مانند ادوار پیش از آن، اسناد و گزارش‌های داخلی چندانی برجای نمانده است؛ از این‌رو تحقیق و بررسی در این‌باره جز به کمک اسناد و گزارش‌های خارجی به صورت دیگری میسر نیست. یکی از این حوزه‌های سندی که بنا به مجموعه‌ای از دلایل و با وجود اهمیت فوق‌العاده‌ای که دارند، کمتر مورد توجه قرار گرفته است، اسنادی آرشیوی روسیه است و آنچه در این کتاب آمده، به عنوان یک تحقیق و بررسی مبتنی بر این داده‌ها، به‌تنهایی مبین این اهمیت است.

ایران و ارمنستان از ادوار باستان با یکدیگر روابط نزدیکی داشتند. ارمنستان در دورۀ هخامنشیان بخشی از امپراتوری هخامنشی بود و با پارتیان نیز روابط دوستانه داشت. پس از گرویدن ارامنه به مسیحیت و اختراع خط ارمنی یکی از خاندان‌های اشکانی بر ارمنستان سلطنت می‌کرد. الحاق ارمنستان به ایران در قرن نخست میلادی، در دورۀ سلطنت تیگران کبیر که از اعقاب دودمان اشکانی بود، یکی دیگر از جلوه‌های مناسبات نزدیک میان دو کشور بود.

حضور روشنفکران و نخبگان ارمنی در عرصۀ سیاسی ایران و مشارکت آنها در پیشبرد اصلاحات از دورۀ صفویه به بعد به‌ویژه در انقلاب مشروطه و پس از آن، یکی دیگر از فصول درخشان همکاری ایرانیان و ارامنه بود. واکنش ارامنه و نیز نوع نگرش خاندان‌های حکومت‌گر ارمنستان به فرازونشیب‌های سیاسی در ایران، در ادوار مختلف و میان بخش‌های مختلف جامعۀ ارمنی و نقاط مختلف ارمنستان متفاوت بوده است؛ برای مثال در فاصلۀ سال‌های 1807 تا 1827 یعنی دو دهۀ واپسین حکومت قاجارها در خان‌نشین ایروان، وفاداری و دوستی وجه مشخصۀ مناسبات ارامنه و ایرانیان بوده است.

نویسنده در این کتاب توجه خود را به جزئیات مناسبات ایرانیان و ارامنه از زمان تأسیس سلسلۀ قاجار در سال 1795 میلادی تا شکست این سلسله در برابر روس و ازدست‌دادن ارمنستان در 1828 متمرکز کرده است. این پژوهش به‌ویژه از این حیث اهمیت دارد که نویسندگان شوروی برای تیره و تارکردن ماهیت مناسبات دو ملت تلاش‌های فراوان کرده‌اند؛ از سوی دیگر مورخان ایرانی نیز پس از الحاق ارمنستان به روسیه، تاریخ این کشور را مغفول گذاشته‌اند.

فصل نخست کتاب دربارۀ منازعات ایران و روسیه بر سر ارمنستان شرقی است. در این فصل عمدتا به تحولات سیاسی، جنگ‌ها و کشمکش‌های قدرت‌های بزرگ و خوانین حکومتگر در این ناحیه پرداخته شده است. فصل دوم اختصاص به بررسی مناطق کوهستانی و ایلات و عشایر خان‌نشین ایروان دارد و موقعیت جغرافیایی خان‌نشین، کوه‌ها و پستی و بلندی‌ها و رودهای این منطقه بیان شده است. ارامنه تا پیش از قرن نوزده، دست‌کم به مدت یک قرن در قلمرو خان‌نشین ایروان در اقلیت به سر بردند. با این وجود موضوع ائتلاف یا بی‌طرقی آنان به طرز بارزی در سیاست خارجی ایران و روسیه جلوه می‌کرد. فصل سوم کتاب اختصاص به موضوع پرچم و صلیب ارمنی‌ها و کلیسای ارمنی دارد. در این فصل مسائل مربوط به اتباع ارمنی و مسائل مذهبی و امور کلیسا مطرح شده سات.

خان‌نشین ایروان در دورۀ مورد بحث نه یک ایالت، که در زمرۀ یکی از دوازده حاکم‌نشین بود. دستگاه اداری این حکومت‌نشین‌ها دقیقاً از نظام اداری صفویان اقتباس شده بود و تحت نفوذ و ساختار ایلی قرار داشت. فصل چهارم کتاب دربارۀ ساختار اداری خان‌نشین، دیوان‌سالاری، دربارۀ قشون و نهادهای مذهبی دورۀ مورد بحث است. این فصل نمایان‌کنندۀ تداوم تقسیم‌بندی تاریخی مشاغل نظامی و دیوان‌سالاری بین ایرانیان و ترکان و رعایت آن در خان‌نشین‌های قفقاز است.

در آستانۀ قرن نوزدهم مالکیت اراضی به هفت نوع تقسیم می‌شد: اراضی خالصه، اراضی دیوان، اراضی تیول، اراضی اربابی، اراضی ملکی، اراضی کوچک، اراضی وقفی. تمامی این هفت نوع مالکیت اراضی در خان‌نشین ایروان نیز وجود داشت؛ ولی بعضی از آنها از لحاظ ساختاری تحت تأثیر شرایط محلی با نوع مشابه‌شان در داخل ایران تفاوت داشتند. در فصل پنجم ضمن اشاره به این نوع اراضی در خان‌نشین ایروان، به مالیات‌ها نیز اشاره شده است.

فصل پایانی کتاب اختصاص به بررسی حیات شهری و روستایی در خان‌نشین ایروان دارد و وضعیت بازرگانان، پیشه‌وران و زارعان بررسی شده است. در بخش نتیجۀ کتاب، کلیاتی از کتاب و مباحث ارائه شده است.

در پیوست‌های کتاب، اسناد و جداول بسیاری از دورۀ مورد بحث ارائه شده است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی ادبیات