مقامات ره حیرانی: گزیده مثنوی‌های عطار نیشابوری

مقامات ره حیرانی: گزیده مثنوی‌های عطار نیشابوری
پدیدآوران	مجیدی کدکنی، فاطمه (نویسنده)
ناشر	سخن
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۲ش
شابک	‎4ـ103ـ260ـ622ـ978
کد کنگره	‏

مقامات ره حیرانی: گزیده مثنوی‌های عطار نیشابوری گزینش، مقدمه و توضیح: فاطمه مجیدی کدکنی، این گزیده حاصل سال‌ها انس با آثار عطار و تدریس منطق‌‌الطّیر در سرفصل قدیم و مثنوی‌‌های عطّار در سرفصل جدید دورۀ کارشناسی زبان و ادبیّات فارسی است و با این هدف فراهم آمده است؛ امّا برای دیگر علاقه‌مندان به آثار عطّار نیز سودمند است.

ساختار

کتاب شامل الهی‌نامه، اسرارنامه، منطق‌الطیر، مصیبت‌نامه و تعلیقات مرتبط با هر کدام از این کتابها است.

گزارش کتاب

اشعار عطار، دستاورد روزگاری پرآشوب است؛ روزگاری که نیشابور پس از چند مرتبه پایمال اقوام مهاجم‌شدن و در زیر آوار زلزله و قحطی جان‌دادن، کمی کمر راست کرده، اما در آستانۀ هجومی بزرگ قرار گرفته است؛ هجوم مغول که تاریخ ایران را به دو دورۀ قبل از حمله و بعد از آن تقسیم کرد.

از نظر تاریخی، دوران زندگی عطار از تولد تا مرگ (553 ـ 627 ق) با حکومت ملک‌شاه سلجوقی، سنجر سلجوقی، تکش خوارزمشاه، محمد خوارزمشاه و جلال‌الدین خوارزمشاه و بالاخره استیلای مغول مقارن است. عطار در این جامعه ظهور می‌کند؛ حملۀ خانمان‌سوز غزان، غوریان و ترکان ختا، جنگ‌های صلیبی، سستی نظام حکومتی خلفای عباسی و قحطی‌های مکرر هم دردهایی بر درد اجتماع می‌افزاید. عطار نیشابوری درمان این دردها را در بیان آن در قالب‌های مثنوی‌های عرفانی خویش می‌داند و شاید شکوفایی عرفان هم نتیجۀ همین آشفتگی آفاق است که شاعر را برای سیر در انفس بیشتر ترغیب می‌کند.

یکی از دلایل استفادۀ بسیار زیاد عطار از داستان عقلای مجانین در آثار خویش، همین نارضایتی از اوضاع زمانه است. در جامعه‌ای که درگیر بیداد بوده و همۀ اندیشمندان رند و زیرک، از راهی برای بیان عقاید، اندیشه‌ها و انتقادات خود استفاده می‌کنند که آنها را دچار خسران و خذلان نکند. یکی از این راه‌ها، پنهان‌کردن منِ واقعی خود در پس نقاب است و چه بهتر که این نقاب، نقابِ دیوانه باشد؛ دیوانه‌ای که از حکم شرع و عرف آزاد است.

حجم قابل توجهی از آثار منظوم عطار در قالب مثنوی است که عبارت‌اند از: الهی‌نامه، اسرارنامه، منطق الطیر و مصیبت‌نامه.

داستان اصلی «الهی‌نامه»، داستان پادشاهی است که شش پسر بلندهمت و دانا دارد. پدر آنها را فرا می‌خواند و از ایشان که همه عالم و خلیفه‌زاده هستند، می‌پرسد: «هر یک از شما چه آرزویی دارید تا من با اعتقادتان آشنا شوم و شما را به مراد دلتان برسانم». هر یک از پسران از آرزوهای خود سخن می‌گویند .... . در این گزیده تلاش بر آن بوده است که ساختار کلی داستان «الهی‌نامه» حفظ شود و سه مورد از بهترین داستان‌های بلند این مثنوی یعنی داستان زن صالحه، سرپاتک هندی و رابعه بنت کعب نیز در متن با اختصار و حفظ ساختار روایت ذکر شده است.

منظومۀ «اسرارنامه» با 3307 بیت، کوتاه‌ترین مثنوی عطار است. طرح و ساختار کلی کتاب با سه منظومۀ دیگر متفاوت است و حاوی مقالات عرفانی با ذکر حکایت‌ها و تمثیل‌هاست. در مقاله‌ها، موضوعات مختلف عرفانی مطرح می‌شود و شاعر متناسب با آن از حکایات و تمثیلات بهره می‌برد. در پایان نیز مانند دیگر مثنوی‌ها، از «خود» سخن می‌گوید و تأملات شخصی خود دربارۀ شعر و زندگی را مطرح می‌کند.

«منطق الطیر» معروف‌ترین اثر عطار است که به گونۀ تمثیلی به بیان مراحل سلوک و طی طریق برای رسیدن به مقصد نهایی، یعنی وصال حق می‌پردازد. این منظومه داستانی از اجتماع مرغانی است که در جستجوی پادشاهی مظهر کمال هستند. در این میان هدهد نقش راهنما را ایفا می‌کند و سخن از سیمرغی می‌گوید که در کوه قاف زندگی می‌کند و برای رسیدن به او باید هفت وادی سخت و دشوار را طی کرد تا به وصالش دست یافت .... .

مثنوی دیگر عطار به سبک «منطق الطیر»، «الهی‌نامه» است و شامل داستانی جامعه از سفری روحانی است که سالک و قهرمان داستان، برای معرفت حق به همۀ موجودات هستی اعم از فرشتگان مقرب درگاه الهی و حملۀ عرش، لوح محفوظ و قلم، دوزخ و بهشت، آسمان، ماه، آفتاب، عناصر اربعه، جمادات، گیاهان و ... می‌رود و از آنها می‌خواهد تا مشکل معرفتی او را حل کنند .... .

این گزیده حاصل سال‌ها انس با آثار عطار و تدریس منطق‌‌الطّیر در سرفصل قدیم و مثنوی‌‌های عطّار در سرفصل جدید دورۀ کارشناسی زبان و ادبیّات فارسی است و با این هدف فراهم آمده است؛ امّا برای دیگر علاقه‌مندان به آثار عطّار نیز سودمند است. در این گزینش به‌ویژه در مثنوی‌هایی که از یک داستان بلند اصلی شکل گرفته‌اند، هدف این بوده است که ساختار کلی روایت حفظ شود. همچنین حکایت‌‌های بلند فرعیِ «منطق‌الطیر» و «الهی‌نامه» (شیخ صنعان، سرپاتک هندی، زن صالحه، رابعه) که از مشهورترین حکایت‌های آثار عطّارند، با تلخیصی محتاطانه نقل شده است. این گزینش بر اساس مثنوی‌‌های عطّار به تصحیح دکتر شفیعی کدکنی انجام گرفته است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی ادبیات