ایزدیان: تاریخ، جامعه، فرهنگ و دین

ایزدیان: تاریخ، جامعه، فرهنگ و دین
پدیدآوران	آچیکیلدیز، بیرگول (نویسنده) نوبهار، بهاره (مترجم)
ناشر	مؤسسه آبی پارسی
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۲ش
شابک	‎3ـ56ـ9528ـ622ـ978
کد کنگره	‏

ایزدیان: تاریخ، جامعه، فرهنگ و دین تألیف بیرگول آچیکیلدیز، مترجم بهاره نوبهار؛ هدف این کتاب معرفی جامع و قابل درکی از جامعه، دین و فرهنگ ایزدی است. این کتاب نه‌تنها مکتب ایزدی را در جایگاه یک دین، بلکه پدیده‌ای تاریخی و اجتماعی بررسی می‌کند که خود رویکردی تازه در این مبحث است.

ساختار

کتاب پس از پیش‌گفتار، از شش عنوان و شش پیوست تشکیل شده است. فهرست این عناوین و پیوست‌ها عبارت است از:

ملاقات با ایزدی‌ها

مکان‌ها و توزیع جغرافیایی

خاستگاه، تاریخ و شکل‌گیری

نظام اعتقادی دینی

مناسک، آداب و آیین دینی

فرهنگ مادی

پیوست‌ها:

پیوست 1: قدیسین ایزدی

پیوست 2: شجره‌نامۀ سلسلۀ اموی و خاندان شیخ عدی

پیوست 3: شجره‌نامۀ اولین خاندان شمسایی

پیوست 4: آرامگاه‌های ایزدی در شمال عراق

پیوست 5: گونه‌شناسی مقابر در شمال عراق

پیوست 6: گونه‌شناسی مقابر در جمهوری ارمنستان

گزارش کتاب

ایزدی‌ها مردمانی جالب هستند که بخشی از آمیختۀ فرهنگی غنی خاورمیانه را شکل می‌دهند. جامعه‌ای منزوی که برای نخستین بار در قرن دوازدهم در کوه‌های کردستان، واقع در شمال عراق پا به عرصۀ تاریخ گذاشتند. آنها در اصل وارثان باورهای دینی و فرهنگی گوناگون از جمله دین زرتشتی و از حامیان پیروان صوفی شیخ عدی هستند؛ بنابراین نظام اعتقادی تلفیقی و نظام اعتقادی دینی منحصربه‌فردی شکل گرفت. سرانجام هم به ایزدی‌ها به دلیل عشق‌شان به ملک‌طاووس، برچسب «شیطان‌پرستی» زدند.

هدف این کتاب معرفی جامع و قابل درکی از جامعه، دین و فرهنگ ایزدی است. این کتاب نه‌تنها مکتب ایزدی را در جایگاه یک دین، بلکه پدیده‌ای تاریخی و اجتماعی بررسی می‌کند که خود رویکردی تازه در این مبحث است. اندیشمندان پیشین بیشتر بر خاستگاه، تاریخچۀ کهن و مناسک مذهبی ایزدیان معاصر شمال عراق تمرکز داشته‌اند؛ اما این کتاب نخستین بار تمامی دامنه‌های جغرافیایی و تاریخی ایزدی‌ها را بررسی می‌کند و محدود به شمال عراق نیست، بلکه ترکیه، سوریه و قفقاز جنوبی را هم دربر می‌گیرد. بنابراین این کتاب خاستگاه مکتب ایزدی را مشخص می‌کند و توسعۀ تاریخی آن را در حکم بخشی از تاریخ کلی کردها ثبت می‌کند. همچنین سرنوشت متغیر مکتب ایزدی را دنبال و نقش ایزدی‌ها بر تاریخ کردستان در طول زمان و مناطق مختلف کردستان را بررسی می‌کند.

نویسنده در این کتاب به عاملی می‌پردازد که مکتب ایزدی را به دینی مجزا و منحصربه‌فرد تبدیل می‌کند. در درجۀ اول توجهش بر ملک‌طاووس معطوف است که عنصر اصلی مکتب ایزدی به شمار می‌آید و رابطه‌اش با آفریدگار و مردم ایزدی را بررسی می‌کند. ایزدی‌ها به خدای جاودان ایمان دارند؛ او که جهان را آفرید، مهربان است و مالک تمامی حرکات و حواس روی زمین، بخشنده است و رحیم.

در بخش نخست کتاب نویسنده از ملاقات خود با ایزدی‌ها سخن می‌گوید. سپس در بخش دوم به مکان‌ها و توزیع جغرافیایی ایزدیان پرداخته است. در اصلی‌ترین بخش کتاب نظام اعتقادی ایزدی‌ها و مناسک دینی ایزدی‌ها تشریح شده است. نویسنده با تمرکز بر آثار مکتوب شیخ عدی و دیگر منابع عربی، به تحلیل شخصیت او و تأثیرش بر مسلک ایزدی می‌پردازد که در نظر ایزدی‌های معاصر، مصلح دین ایزدی است. در ضمن به مجموعه‌ای از افسانه‌های ایزدی، شامل آفرینش و توفان بزرگ می‌پردازد و دربارۀ خاستگاه کتاب‌های مقدس ایزدی، «مصحف رش» و «کتاب جلوه» تحقیق می‌کند.

در این کتاب نظام طبقاتی، یکی از ویژگی‌های بارز جامعۀ ایزدی هم تحلیل شده است. عضویت در جامعۀ طبقاتی هم از طرف پدر و هم مادر به ارث می‌رسد و تغییر جایگاه فرد غیرممکن است. ایزدی‌ها خود را به سه طبقۀ اصلی مربوط به ازدواج درون‌گروهی تقسیم می‌کنند: شیوخ، پیرها و مریدها. شیوخ و پیرها متعلق به طبقۀ روحانی هستند و مریدها از طبقۀ معمولی. زندگی هر ایزدی پر از مناسک و آیین‌هاست و پذیرش‌شان در جامعۀ ایزدی بسته به انجام این آیین و مراسم است.

اساس آیین گذر در این کتاب توضیح داده شده است؛ به‌ویژه کوتاه‌کردن مو، غسل تعمید، ختنه، برادر اخروی، ازدواج و مرگ و مناسک زیارت.

یکی از اهداف اصلی این کتاب، ارائۀ گزارشی کامل و همه‌جانبه‌ از مهم‌ترین جنبه‌های دین ایزدی و معماری آرامگاه ایزدی است تا مناسک و شعایر دینی را به فرهنگ دیداری و مادی و ارتباط آن با فرهنگ مشابه همسایگانش در خاورمیانه مرتبط سازد. این اولین اقدام برای بررسی فرهنگ مادی ایزدی‌هاست. بناهای یادبود مربوط به تدفین و سنگ‌قبرهایی با شمایل حیوان را عکس‌ها و نقاشی‌های خطی تشریح کرده و به تصویر کشیده‌اند. همچنین در این پژوهش گونه‌شناسی معماری و هنر خاکسپاری و دین ایزدی تحلیل و رابطۀ آن با فرهنگ مادی مسیحیت و اسلام در منطقه بررسی شده است. همچنین امکان وجود همگونی بین معماری ایزدی در مناطق کردنشین خاورمیانه و قفقاز جنوبی بررسی شده است.

در این کتاب به تشریح بناهای تاریخی مقدس ایزدی واقع در شمال عراق پرداخته شده است. سه مکان مهم ایزدی، شیخان، شنگال و بحزانی/ بعشیقه هستند.

در پیوست‌های کتاب، مباحثی چون قدیسین ایزدی، شجره‌نامه‌های سلسله‌های اموی و خاندان شیخ عدی، اولین خاندان شمسایی، آرامگاه‌های ایزدی و گونه‌شناسی مقابر آورده شده است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی ادبیات