خورموجی، محمدجعفر بن محمدعلی: تفاوت میان نسخه‌ها

در حکومت سلطان مسعود میرزا ظل‌السلطان، ظاهراً در فارس به سر می برده و کتاب «نزهه الأخبار» را در همین سال به او اتحاف کرده است.

در میان نوشته‌های خورموجی، «حقایق الأخبار» از اعتبار خاصی برخوردار است. در این اثر به حوادث تاریخ ایران از آغاز سلطنت قاجاریه تا سال 1284ق، اشاره شده است. آغاز قاجاریه را به اختصار اما وقایع دوران سلطنت ناصرالدین شاه را مفصلتر نوشته است. این کتاب، صرف نظر از تکلّفات و صنایع ادبی که در آن زمان به کار رفته، به سبب رعایت اعتدال در ستایش ممدوحان و دقت نظر و رعایت امانت و انصاف و به ویژه اشاره صریح به نقش ناصرالدین شاه در قتل امیرکبیر که در سایر تواریخ رسمی دوران ناصری دیده نمی‌شود، از مراجع معتبر و مفید دوران ناصری به شمار می‌آید. خورموجی درباره قتل امیرکبیر می‌نویسد: «پس از مدت یک اربعین برحسب صوابدید امنا و امرا فنایش بر بقا مرجح گردید. حاجی علیخان فراشباشی به کاشان شتافت روز هجدهم ربیع الأول در گرمابه بدون ظهور عجز و لابه، ایادئی که مدتی متمادی از یمین و یسار اعادی و اشرار را مقهور و خوار می داشت، فصاد دژخیم نهد اجل به قصد یمین و یسارش پرداخته و به دیار عدمش روانه ساخت».  در نتیجه برای اولین بار او در باب قتل امیرکبیر كه همه مورخان معاصر او، درگذشت امیرکبیر را بر اثر ناخوشى و تورم دست و پا و آماس بدن دانسته‌اند او اين واقعه را به صراحت قتل نوشته است.

ستایشهای خورموجی از امیرکبیر، صرف نظر از احتیاط و انتقادی که به ضرورت مأموریت خود متوجه امیر کرده است، و توصیف او به منزله مردی که «به حُسن رأی و رؤیت و کمال کفایت و رزانت خویش مملکت را در سلک نظام درآورد و آیین عدل و انصاف بگسترد و امرا را به اندازه پایه مایه داد و رعایا را به گنجایش مؤونه خراج نهاد و معاندان را در ربقه اطاعت کشید و کشور را انتظام و لشکر را نظام داد و پیشکاری ادیب و کارگزاری مهیب و سیاسی عاقل و حارسی کامل و ضمیر منیرش معجزنما و خاطر مهر مظاهرش عقده گشای ایام بود» 6 برای ناصرالدین شاه ناخوشایند آمد و حتی ظاهراً به جمع آوری نسخه‌های منتشره آن فرمان داد. این کتاب تقریباً از درازگوییهای ملال‌آور خالی است و اختصار و ایجاز به کار رفته در آن اختلالی در فهم تاریخ ایجاد نمی‌کند. «حقایق‌الأخبار» با وجود تکلف و تصنعی که در آن دیده می‌شود، از لحاظ ادبی در مجموع کتابی پسندیده و پذیرفتنی است و صداقتی که در آن دیده می‌شود بعضی معایب ادبی آن را جبران می‌کند و اهمیت آن را محفوظ داشته است.