دین و فرهنگ در روزگار صفویان: جستارهایی دربارۀ برخی رخدادهای مذهبی، فرهنگی و رجالی

دین و فرهنگ در روزگار صفویان: جستارهایی دربارۀ برخی رخدادهای مذهبی، فرهنگی و رجالی
پدیدآوران	رحمتی، محمدکاظم (نویسنده)
ناشر	سنگلج قلم
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۲ش
شابک	‎1ـ2ـ90468ـ622ـ978
کد کنگره	‏

دین و فرهنگ در روزگار صفویان: جستارهایی دربارۀ برخی رخدادهای مذهبی، فرهنگی و رجالی تألیف محمدکاظم رحمتی؛ این کتاب تلاش دارد تا از یک‌سو با معرفی تحقیقات و پژوهش‌های مختلف دربارۀ عصر صفویه، اهمیت اطلاعات منابع کمتر مورد توجه یا حتی مغفول در بررسی تاریخ صفویه را پیش روی خوانندگان قرار دهد. همچنین نویسنده در این کتاب گزارش مبسوطی از شماری مطالعات انجام‌شده از عصر صفوی را ارائه کرده است که خود می‌تواند چشم‌اندازهای تازه‌ای به مطالعات صفویه بگشاید.

ساختار

کتاب از یک مقدمه و شش فصل تشکیل شده و در پایان کتاب‌شناسی قرار گرفته است. عناوین فصل‌های کتاب عبارت است از:

فصل نخست: تکاپوهای دینی در روزگار صفویان

فصل دوم: صفویان و جوامع شیعه‌نشین

فصل سوم: خاندان‌ها و اعیان محلی

فصل چهارم: کتاب و کتابخانه‌های عالمان در عصر صفوی

فصل پنجم: منابع مکمل تاریخ‌نگاری

فصل ششم: فرهنگ، ادب و حکمت در روزگار صفوی

گزارش محتوا

بخش‌هایی از اسناد و منابع تازه‌یاب از عصر صفویه، امکان بحث و تحقیق دربارۀ ابعاد جدیدی از تاریخ صفویه را در اختیار ما قرار می‌دهد؛ به‌ویژه دربارۀ بخش‌های جنوبی و سواحل خلیج فارس که با شگفتی چندان مورد توجه نبوده، اما اهمیت بسیار مهمی به‌ویژه از جنبه‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در تمام عصر صفویه و ادوار بعدی داشته است. این کتاب، کوششی در قلمرو همین اسناد و مدارکِ بسیار اما نامرتب است؛ کوششی است تا بر اساس آن دسته‌ای از اسناد واکاوی و با تکیه بر نسخه‌های خطی به محققان معرفی شوند. بر اساس این کتاب، می‌توان به پژوهشگران حوزۀ صفویه نشان داد که تا چه میزان دریچه‌های نو و تازه‌ای در عرصۀ صفویه‌پژوهی گشودنی و یافتنی است که نباید از آنها غفلت کرد.

این کتاب تلاش دارد تا از یک‌سو با معرفی تحقیقات و پژوهش‌های مختلف دربارۀ عصر صفویه، اهمیت اطلاعات منابع کمتر مورد توجه یا حتی مغفول در بررسی تاریخ صفویه را پیش روی خوانندگان قرار دهد. همچنین نویسنده در این کتاب گزارش مبسوطی از شماری مطالعات انجام‌شده از عصر صفوی را ارائه کرده است که خود می‌تواند چشم‌اندازهای تازه‌ای به مطالعات صفویه بگشاید.

مسئلۀ گسترش تشیع در عصر صفوی هنوز از پرسش‌هایی است که در خصوص آن از دید یک مورخ شواهد تاریخی چندانی در دست نیست. فصل نخست کتاب اختصاص به بررسی تکاپوهای دینی در روزگار صفویان دارد. در این فصل به مباحثی چون رواج تشیع در عصر صفویه، رویکردهای کلی نیومن در مسئلۀ تشیع صفویه، فقیهان مهاجر عاملی به ایران در عصر صفویه و روابط درونی آنها، عالمان منطقۀ بحرین قدیم و مواریث کهن امامیه، تصوف در جایگاه پایگاه اجتماعی اهل سنت در ایران عصر صفوی و. .. پرداخته شده است.

موضوع جوامع شیعه‌نشین خارج از قلمرو صفویه به‌ویژه شام، جبل‌عامل، عراق عرب و بحرین قدیم از مسائل مهمی است که بیشتر به دلیل کمبود منابع به صورت جسته و گریخته مورد بحث قرار گرفته است. در این میان تشیع در بحرین قدیم کم‌توجه‌ترین بخش در مطالعات صوفیه بوده است و اهتمام و توجه بیشتری را طلب می‌کند. در فصل دوم کتاب به مسئلۀ صفویان و جوامع شیعه‌نشین پرداخته شده است و مباحثی چون جوامع شیعه‌نشین خارج از قلمرو صفویه و اهمیت آنها، تشیع در قلمرو عثمانی، تاریخ تشیع در بحرین و. .. طرح گردیده‌اند.

از مسائل مهم قابل تحقیق در عصر صفویه، اعیان و اشراف محلی و تعامل آنها با صفویه است. در کنار اعیان و دیوان‌سالاران اداری، سادات دیگر گروه‌ اجتماعی مهمی هستند که روابط مهمی با صفویان داشته‌اند. صفویه در سراسر دوران حکومت خود به حمایت از سادات توجهی جدی داشتند و ضمن خمایت سادات ساکن در منطقه، به سادات ساکن در خارج از قلمرو خود به‌ویژه حجاز نیز توجه جدی داشته‌اند. از مهم‌ترین خاندان‌های سادات خارج از قلمرو صفویه، خاندان بنوزهرۀ حلب هستند که جایگاه اجتماعی خود و نقابت سادات را در شهر حلب برای قرن‌ها در اختیار داشتند. در فصل سوم کتاب به خاندان‌ها و اعیان محلی در دورۀ صفویه پرداخته شده و مباحثی چون اعیان و اشراف محلی و اهمیت آنها، سادات مختاری سبزوار، تک‌نگاری در باب اعیان و اشراف عصر صفوی، اعیان سنی و گرایش به تشیع در اوایل عصر صفویه (خاندان حموی) و. .. طرح گردیده است.

نقش عالمان شیعۀ مهاجر از جبل‌عامل، بحرین قدیم و عراق عرب به ایران در عصر صفویه از نکاتی است که باید مورد ارزیابی جدی قرار گیرد و اینکه آنها هر کدام چه سنت‌های فکری و منابع مکتوبی از مواریث کهن تشیع را به ایران انتقال داده‌اند؛ برای مثال شیخ حرعاملی بر اساس نسخه‌هایی که در تملک داشت، برخی مواریث فکری کهن شیعه را در ایران نشر داد و نسخه‌هایی که در اختیار او بود، اساس کتابت و ترویج آثار مذکور قرار گرفته است. بر این اساس فصل چهارم به موضوع کتاب و کتابخانه‌های عالمان در عصر صفوی اختصاص یافته است و موضوعاتی چون شهید ثانی و نقش وی در روایت کتاب مصباح الشریعه، مجلدی از کتابخانۀ شهید ثانی، اطلاعاتی دربارۀ سفر حج شیخ بهایی و. ... در آن طرح شده است.

از مطالب قابل توجه برای تحقیق دربارۀ عصر صفویه، مکاتبات سیاسی ردوبدل‌شده میان دربار صفویه و عثمانی است. بخشی از این مکاتبات در کتب منشآت تدوین‌شده در عصر صفویه آمده و شماری از این نامه‌ها نشر یافته است. از این آثار می‌توان با عنوان منابع مکمل برای تاریخ‌نگاری یاد کرد. در فصل پنجم کتاب به موضوع با مباحثی چون منشآت تدوین‌شده در عصر صفویه، نسخه‌های خطی نفیس ایران صفوی از هدایا تا غنایم، نسخه‌های خطی و اهمیت آنها برای تاریخ علم در عصر صفوی، وقف‌نامه‌های عصر صفوی، گزارش‌های مورخان شامی و. .. پرداخته شده است.

فصل پایانی کتاب اختصاص به بررسی حکمت و ادب و فرهنگ در دورۀ صفویه دارد. در این فصل موضوعاتی چون ادبیات و فرهنگ عمومی در عصر صفوی، جریان‌ها و مکاتب فکری در حوزۀ فقه عصر صفوی، فلسفه و حکمت در عصر صفوی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی ادبیات