اشکال العالم

اشکال العالم
پدیدآوران	جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (نويسنده) کاتب، علی بن عبدالسلام (مترجم) منصوری، فیروز ( معلق)
ناشر	افغانستان اکادیمی. انجمن تاریخ و ادب
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1368ش
چاپ	1
شابک	‎-
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/ج9الف5 93 G
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

أشكال العالم، اثر ابوالقاسم بن احمد جیهانی (متوفی قبل از سال 320ق)، نخستین جهان‌گرد و جغرافی‌نگار ایرانی، کتابی است در جغرافیای کشورهای اسلامی که با ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب و مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری منتشر شده است.

«أشكال العالم»، نه‌تنها از امهات کتب جغرافیایی کشورهای اسلامی است که در نیمه دوم قرن چهارم هجری تحریر یافته، بلکه نخستین مجموعه‌ای است که محققی آگاه و دانا و ایرانی‌تبار، از آداب و رسوم و امور اجتماعی و اقتصادی، به‌ویژه اوضاع جغرافیایی سرزمین‌های اسلامی، فراهم آورده است.

«أشكال العالم»، در یک دیباچه و بیست اقلیم تدوین شده و نثر آن به پیروی از نثرنویسی قرون 5 و 6ق است. این کتاب دربردارنده اطلاعاتی مهم از اوضاع جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی و آداب و رسوم ممالک اسلامی است. اقالیم مذکور در کتاب، عبارتند از: دیار عرب، دریای فارس، دیار مغرب، مصر، شام و مضافات آن، دریای روم، جزیره، دیار عراق، خوزستان، دریای فارس و توابع آن، ولایت کرمان و توابع آن، بلاد سند و آنچه بدان متصل است، ارمنیه و اران و آذربایجان، کوهستان، ولایت دیلمان و توابع آن، دریای خزر و توابع آن، میان فارس و خراسان و توابع آن، سیستان و توابع آن و ماوراءالنهر و توابع آن.

کتابت و انشای کتاب، به شیوه نگارش قرن‌های پنجم و ششم است. «ه» غیر ملفوظ یا بیان حرکت، در کلمه‌های مختوم به آن، در جمع مختفی و حذف شده و به‌صورت زیر به‌کار رفته است، مانند: میوه= میوها، جامه= جامها، خانه= خانها و... در تمام صفحات کتاب، حرف «گ» مانند «ک» با یک کشیده نوشته شده است. واژه «هرچه» به‌صورت «هرچ» آمده است. لغت «خرد» را «خورد» رقم زده‌اند. مطابق انشای آن دوره، علامت مفعول صریح (را) در بعضی جمله‌ها، حذف شده است؛ مانند: «... نشنیده‌ایم که در آن مواضع، عمارتی هست و آن راه رفتن ممکن نیست» و «... آن جایگاهی است که مشرکان، رسول(ص) از مسجدالحرام بازگردانیدند». در خیلی از موارد نیز ضمایر «او» و «ایشان» برای غیر ذوی‌العقول هم به‌کار رفته است و تقدم صفت بر موصوف از لحاظ تأکید در اکثر صفحات دیده می‌شود. لغات و اصطلاحات نادر کتاب نیز جالب و درخور اهمیت بوده و فهرست آنها به‌صورت جداگانه، در انتهای کتاب آمده است.

درباره ترجمه

ترجمه «أشكال العالم»، از عربی به فارسی، به‌وسیله علی بن عبدالسلام صورت گرفته است. وی در آغاز کتاب، از وجود نسخه عربی «أشكال العالم» در کتابخانه خاص حاکم بخارا، علی خواجه بن محمدولی، سخن می‌راند که به دستور وی، ترجمه آن به فارسی، انجام پذیرفته است. مترجم در پایان کتاب، بار دیگر صفات علی خواجه را ستوده است و ضمن اعلام مقام فرمانروایی بخارا به نام وی، خطه جند را نیز در قلمرو عدل و نصفت ایشان، قلمداد کرده است. بدین ترتیب، تاریخ ترجمه اثر در ربع اول قرن هفتم هجری، قطعی به‌ نظر می‌رسد؛ به‌ویژه اینکه قسمتی از لغات و اصطلاحات این کتاب، نشان می‌دهد که نسخه در حوزه ماوراءالنهر تنظیم یافته و به سبک نگارش و واژه‌های تاریخ بیهقی و متون تاریخی سلجوقیان، بیشتر عنایت شده است.

منابع مقاله

مقدمه کتاب.