تاریخ استیلای روسیه بر قفقاز (تاریخ جنگ‌های روسیه با ایران، عثمانی و قبایل مسلمان قفقاز)

تاریخ استیلای روسیه بر قفقاز (تاریخ جنگ‌های روسیه با ایران، عثمانی و قبایل مسلمان قفقاز)
پدیدآوران	بادلی، جان. اف. (نویسنده) مرادی مراغه‌ای، علی (مترجم)
ناشر	نشر شای آی
مکان نشر	ارومیه
سال نشر	۱۳۹۶ش
کد کنگره	‏

تاریخ استیلای روسیه بر قفقاز (تاریخ جنگ‌های روسیه با ایران، عثمانی و قبایل مسلمان قفقاز) تألیف جان. اف. بادلی، مترجم علی مرادی مراغه‌ای؛ روسیه برای فتح منطقه‌ی قفقاز که در میان دریای سیاه و خزر گسترده شده است، تقریبا شصت سال تلاش مداوم کرده است. قفقاز که در طول تاریخ تقریبا از تمامی حملات و تهاجم ها جان سالم به در برده بود، در این جنگ های جدید، بدون اینکه خود بخواهد به محل و صحنه‌ی درگیری‌ها و نبردهای روسیه با ایران و روسیه با عثمانی بدل گردید. پس از جنگ های متعدد با ایران و عثمانی و شکست آن دو کشور، جنبشی تحت عنوان مریدیسم ملهم از شریعت اسلام بر علیه اشغال گران روسی شکل می‌گیرد و صحنه‌های شورانگیز و حیرت انگیزی از جان فشانی‌ها و از خود گذشتگی‌ها خلق می‌کند که در تاریخ مبارزات ملت ها کم نظیر است و حتی می‌توان گفت که بی نظیر بوده است.

گزارش کتاب

روسیه برای فتح منطقه‌ی قفقاز که در میان دریای سیاه و خزر گسترده شده است، تقریبا شصت سال تلاش مداوم کرده است. از یک طرف با کوه نشین ها پی در پی جنگیده و از طرف دیگر با ایرانیان و ترک ها مقابله کرده است. اگر برای تصرف قفقاز مجادلاتش را در نظر بگیریم، عملا به سه جبهه‌ی کاملا جدا از هم می‌توان اشاره کرد. قفقاز که در طول تاریخ تقریبا از تمامی حملات و تهاجم ها جان سالم به در برده بود، در این جنگ های جدید، بدون اینکه خود بخواهد به محل و صحنه‌ی درگیری‌ها و نبردهای روسیه با ایران و روسیه با عثمانی بدل گردید. روسیه که در صدد بلعیدن سرزمین هایی از ایران و عثمانی برآمده بود، برای عبور و رسیدن به آن کشورها ابتدا مجبور بود بخش‌های گسترده‌ای از قفقاز را به زانو دربیاورد. روسیه‌ی قدرتمند که افتخار می‌کرد اروپا را از دست امپراطوری ناپلئون نجات داده است، با یک نیروی انسانی گسترده و منضبط و سلاح های جنگی مدرن متوجه قفقاز شد. پس از جنگ های متعدد با ایران و عثمانی و شکست آن دو کشور که بخش اول این کتاب را تشکیل می‌دهد، جنبشی تحت عنوان مریدیسم ملهم از شریعت اسلام بر علیه اشغال گران روسی شکل می‌گیرد و صحنه‌های شورانگیز و حیرت انگیزی از جان فشانی‌ها و از خود گذشتگی‌ها خلق می‌گردد که در تاریخ مبارزات ملت ها کم نظیر است و حتی می‌توان گفت که بی نظیر بوده است. بلافاصله از پس شکست سهمناک ایران در جنگ های اول و دوم و انعقاد معاهده‌های ننگین گلستان در 1813 و ترکمن چای رد 1828 م و شکست عثمانی و عقد قرارد اد ادرنه در 1828 م، جنبش مسلمانان قفقاز برعلیه اشغال گران روسی آغاز می‌گردد. اما سرانجام پس از 25 سال مبارزه در 1859 م درحالی که در محاصره‌ی سربازان روسی گرفتار آمده بودند تلسیم شدند. به این ترتیب می‌توان دریافت که مجادله‌ی غرب قفقاز برای روسیه هیچ وقت به اندازه‌ی مجادله‌ی شرق آن اهمیت نداشته است و هم چنان که دیده می‌شود روسیه توجه خود را در قسمت شرق متمرکز می‌کند و البته این اشتباه برایش گران تمام می‌شود. علاوه بر این، قبایل غربی نتوانسته بودند وحدت و انسجامی که برای مبارزه در شرق به وجود آمده بود، تحقق بخشند و رهبری واقعا بزرگ در بین آن‌ها ظهور نکرده بود. بنابراین جنگی که دراین جا در گرفته بود، به صورت غیرمنسجم و پراکنده ادامه پیدا کرد.

مطالب این کتاب در دو بخش و بیست و هشت فصل ارائه گردیده است. بخش اول رویداد سال‌های آغازین تا 1829 را شرح می‌دهد.

در فصل اول رویکرد روسیه در قفقاز؛ نخستین ارتباط با گرجستان؛ نخستین منازعات با افراد محلی؛ استعمار و استقرار خط بزرگ قزاق های آزاد؛ نخستین انتقال به سلسله‌ی کوهستانی و خلاصه‌ای از حوادث عمده‌ی الحاق گرجستان به امپراتوری روسیه بیان شده است.

فصل دوم به وقایع سال‌های 1722 تا 1771 که از آن جمله: لشکرکشی پطر؛ اشغال دربند؛ بازگشت پطر به مسکو؛ تسخیر باکو توسط فرماندهان پطر؛ پیشرفت‌های روسیه؛ تحکیم جبهه‌ی جنگ؛ جنگ با عثمانی؛ گریز از تاتارهای کالموک؛...اشاره دارد.

فصل سوم صلح با عثمانی، اشغال دوباره‌ی دربند و ترک دوباره‌ی آن؛ گسترش خط؛ تاتارهای نوقای و انقیاد آن‌ها توسط سووروف؛ نخستین فرمانفرمای کل در قفقاز؛ پیروزی چچن؛ اولین فاجعه‌ی روس ها در جنگل ها؛ جنگ تاتارتوب؛ جنگ با عثمانی؛ اولین و دومین اشغال آناپا؛ سقوط آناپا؛ تقویت خط، غارت تفلیس توسط آقامحمدخان و جنگ با ایران به عنوان حوادث سال‌های 1771 تا 1796 آمده است.

فصل چهارم که مبین رویدادهای سال 1796 تا 1806 است، لشکر کشی به ایران؛ اشغال دوباره‌ی دربند؛ پیروزی‌های روسیه؛ مرگ کاترین؛ عقب نشینی از خط ترک به دستور پاول؛ الحاق گرجستان؛ مرگ لازاروف؛ موفقیت ها و سیاست سیسیانوف؛ اتحاد کل گرجستان بعد از چهارصدسال؛ مرگ گولیاکف؛ رفتار قهرمانانه‌ی روس ها و مرگ سیسیانوف را بیان می‌کند.

در فصل پنجم نیز وقایع سال‌های 1806 تا 1816 شرح داده شده است. از آن جمله می‌توان به چهارمین و آخرین بار اشغال دربند؛ پیروزی عباس میرزا نائب السلطنة؛ جنگ با عثمانی؛ تسخیر دوباره‌ی آناپا؛ تسخیر پوتی توسط روس ها؛ الحاق ایمرتیا؛ اتحادخلق های مسیحی؛ پیروزی در کنار دیوارهای آخالکالاکی؛ موقعیت خطرناک روس ها؛ فعالیت‌های مشترک ایران و عثمانی؛ تسخیر آخالکالاکی توسط کوتلیاروفسکی؛ فلاکت‌های روس ها؛ شورش در گرجستان و فرونشاندن آن؛ صلح باعثمانی؛ پیروزی کوتلیاروفسکی در اصلاندوز؛ صلح با ایران و پیروزی روس ها اشاره کرد.

فصل ششم تا چهاردهم نیز مابقی حوادث تاریخی سال‌های 1816 تا 1829 را بیان می‌کند. پس از آن بخش دوم درباره‌ی جنگ های مریدی است. در فصل‌های پانزدهم تا بیست و هشتم، رویدادهای مربوط به جنبش مریدیسم به رهبریت شیخ شامیل، پیروزی‌ها و شکست‌های گوناگون، موفقیت‌های شامیل، شکست حمله‌ی عمومی و فرار شامیل،...ارائه گردیده است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران