نامه‌های حکومتی فیروز میرزا فرمانفرما

نامه‌های حکومتی فیروز میرزا فرمانفرما
پدیدآوران	فرمانفرما، فیروزمیرزا بن عباس‌میرزا (نویسنده) کشاورز، فتح‌الله (به کوشش)
ناشر	سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1377 ش
چاپ	1
موضوع	ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق. - اسناد و مدارک فرمان فرما، فیروز میرزا بن عباس میرزا، 1233 - 1303ق. - نامه‏‌ها و یادبودها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏1391‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏4‎‏ن‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نامه‌هاى حكومتى فيروز ميرزا فرمانفرما، به كوشش فتح‌الله كشاورز، مشتمل بر تعدادى از نامه‌هاى فيروز ميرزا فرمانفرما به مقامات درجه اول كشورى است، بسيارى از ابهامات مربوط به قواى نظامى، اوضاع سياسى و ادارى كشور و نحوه دريافت ماليات در فاصله سال‌هاى 1296- 1285 هجرى قمرى را روشن و مشخص مى‌سازد و راهگشاى شناخت شخصيت حقيقى فيروز ميرزا فرمانفرما خواهد بود.

ساختار

پس از ذكر مقدمه و فهرست موضوعى اسناد، نامه‌هاى حكومتى فيروز ميرزا به ترتيب سال، بدون ساختار خاصى قيد شده است.

گزارش محتوا

تاريخ دوره قاجاريه با وجود نزديكى زمانى و در دسترس بودن اسناد و مدارک آن دوره، هنوز به طور كامل مورد بررسى قرار نگرفته و ابهامات و نكات تاريك فراوانى در آن وجود دارد.

يكى از رجال مهم و مؤثر در حكومت اين دوره، فيروز ميرزا فرمانفرما است. درباره نقش فيروز ميرزا فرمانفرما و عملكرد او در حكومت قاجار نيز تاكنون تحقيق جامعى صورت نگرفته است. بررسى‌هاى اختصاصى انجام شده، در اين زمينه منحصر به برخى تحقيقات پراكنده؛ مانند:

خاندان حكومت‌گر در ايران، به قلم ابوالفضل قاسمى و تصحيح سفرنامه فيروز ميرزا به کرمان و بلوچستان توسط خانم دكتر منصوره اتحاديه مى‌باشد. برخى از منابع عمومى دست اول اين دوره نيز مانند آثار اعتمادالسلطنه با حمايت حكومت و با ملاحظات خاص پديد آمده است.

در سازمان اسناد ملى ايران، اسناد بسيار ارزشمند و قابل توجهى از دوره قاجاريه نگهدارى مى‌شود. بخشى از اين اسناد كه به دليل اهميت موضوعى آنها انتخاب و در قالب مجموعه حاضر تقديم جامعه پژوهشگران شده، اسنادى است كه از اداره كل بيوتات وزارت امور اقتصادى و دارایى به سازمان انتقال يافته و شامل نامه‌هاى فيروز ميرزا فرمانفرما به ناصرالدين شاه و برخى از تلگرافات رجال درجه اول كشور به فيروز ميرزا و پاسخ تلگرافات مزبور است.

از آنجا كه فرمانفرما داراى مناصب مهم و مختلفى بوده، تحقيق حاضر به منظور بررسى عملكرد او به لحاظ سياسى، اجتماعى و به ويژه نظامى و نيز ارائه اطلاعات موجود در اسناد درباره اوضاع عمومى و به خصوص وضعيت نظامى كشور انجام پذيرفته است. ضمنا مطالعه اسناد حاضر خواننده را با نوع نثر و واژه‌هاى مستعمل در آن دوره و همچنين روابط ادارى كارگزاران حكومت آشنا مى‌كند.

فيروز ميرزا فرمانفرما، شانزدهمين فرزند ذكور عباس ميرزا نايب‌السلطنه، در سال 1233ق به دنيا آمد.

او در سن 17 سالگى والى فارس شد و تا سال 1303ق؛ يعنى حدود 53 سال از عمر خود را عهده‌دار مناصب مهم بود. فيروز ميرزا با هما خانم، دختر بهمن ميرزا بهاءالدوله ازدواج كرد.

وى در اين مدت دوبار به حكومت فارس، دوبار به حكومت کرمان و دوبار به پيشكارى وليعهد در آذربايجان منصوب گرديد. سپس ارتقاى منصب يافته، به وزارت جنگ برگزيده شد.

بعد از آن با دريافت لقب فرمانفرمايى، به حكومت ايالت مركزى انتخاب گرديد.

پس از درگذشت فتحعلى شاه، حسينعلى ميرزا فرمانفرما، فرزند او كه حدود سى و پنج سال حاكم فارس و بنادر بود، به دستيارى حسنعلى ميرزا شجاع‌السلطنه والى کرمان، با محمد شاه به مخالفت برخاست و تاج بر سر گذاشته، خود را حسينعلى شاه خواند و سكه به نام خويش زد و در عمارت آيينه، مشهور به كاخ همايون به تخت نشست. محمد شاه براى مقابله با او، به صواب ديد ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانى، در اواخر شوال 1250 اردويى فراهم نموده به فارس اعزام كرد.

در مجموعه اسناد حاضر، مواردى از اختلاف‌نظر فيروز ميرزا با ديگر زمامداران كشور در خصوص امور نظامى به ويژه درباره خراسان به چشم مى‌خورد. به عنوان مثال اسناد شماره 22، 29، 34 نظرات متفاوت آنها را در تأمين ملزومات و تجهيزات نظامى و اعزام قشون به نقاط مختلف خراسان نشان مى‌دهد.

اسناد شماره 54 تا 133 اين مجموعه مربوط به سال 1294ق؛ يعنى دوره فرمانفرمايى فيروز ميرزا بر ايالت مركزى است. اين اسناد؛ شامل نامه‌هاى فيروز ميرزا به دبيرالملك است كه سمت وزير رسائل يا رئيس دفتر مخصوص شاه را داشته و در آنها درباره افواج، قنوات، هزينه‌هاى حكومتى، زندگى سادات، طوايف منطقه، تأمين گندم، ماليات، معابر، تأمين امنيت و ديگر امور اجتماعى و حكومتى مذاكره شده است. در سال 1296ق در کرمان قحطى روى داد و نان كمياب شد. مردم شهر شورش كردند و يحيى خان كلانتر شهر به قتل رسيد.

به دستور ناصرالدين شاه حاجى غلامرضاخان شاهسون از منصب خود عزل و فيروز ميرزا براى دومين بار به حكومت کرمان و بلوچستان منصوب شد. فيروز ميرزا در موقع حركت به طرف کرمان حضور شاه رسيد. ناصرالدين شاه دستوراتى به او داد و ضمنا قدغن نمود تا محركين قتل يحيى‌خان كلانتر را مجازات نمايد. فيروز ميرزا عازم کرمان شد و در جمادى‌الثانى 1296 به محض ورود به گواشير قضيه قتل يحيى‌خان را پيگيرى كرد و مامورين و فراش‌ها را به تعقيب مقصرين فرستاد و همه آنها را به غل و زنجير كشيدند.

اسنادى كه با شماره‌هاى 134 تا 159 در اين مجموعه ارائه شده، مربوط به سال 1296ق؛ يعنى دومين دوره حكومت فيروز ميرزا در کرمان است و شامل تلگرافاتى از سوى شاه، سپهسالار، مستوفى‌الممالك، امين‌الملك، امين‌السلطان و نصرالله خان به فيروز ميرزا و پاسخ او به تلگرافات مزبور مى‌باشد. در اين اسناد درباره امور عمومى منطقه کرمان و مشكلات موجود مذاكره شده است.

سرانجام فيروز ميرزا در روز 29 ربيع‌الاول سال 1303 در سن هفتاد سالگى در تهران درگذشت. اعتمادالسلطنه علت فوت وى را افراط در شراب و مرض ذات الجنب نوشته است.

براى تنظيم اين مجموعه ابتدا كليه اسناد مربوط به فيروز ميرزا فرمانفرما در آرشيو سازمان اسناد ملى ايران مورد شناسايى قرار گرفت و نامه‌هاى مربوط به امور حكومتى از ميان آنها انتخاب و درباره آنها مطالعه و بررسى گرديده است. سپس با رعايت امانتدارى، در موارد ضرور مبادرت به علامت‌گذارى شده است.

وضعیت کتاب

اسناد مجموعه براساس تقدم تاريخى تنظيم شده و در تصحيح و ويرايش آن حفظ اصالت سند مورد توجه بود. در جاهايى كه املاى كلمه‌اى اجبارا عوض شده، اصل آن در پى‌نوشت‌ها آمده است. در موارد معدودى كه يك كلمه خوانده نشد، به جاى آن يك خط تيره گذاشته شد. كلمات افزوده شده، به متن در ميان قلاب آورده شد تا مفهوم عبارات بهتر درك شود. هيچ كلمه و جمله‌اى از متن نامه‌ها حذف نگرديد.

در فهرست تفصيلى يا موضوعى اسناد، قبل از متن نامه‌ها ملاحظه مى‌شود، عنوان هر سند با ارجاع به شماره صفحه بازنويسى شده و شماره دستيابى به اصل هر يك از اسناد در آرشيو سازمان اسناد ملى ايران آمده است. شماره دستيابى شامل يك عدد يك يا دو رقمى در سمت چپ كه بيانگر شماره آلبوم و يك يا چند عدد يك تا سه رقمى در سمت راست، بيانگر شماره يا شماره‌هاى اسناد مورد نظر مى‌باشد.

در بخش مقدمه با استفاده از منابع و مدارک مربوط، ضمن معرفى فيروز ميرزا فرمانفرما، مراحل مختلف زندگى او با اسناد ارائه شده كه مربوط به سال‌هاى 1285، 1286، 1287، 1288، 1294، 1296ق است.

در قسمت پى‌نوشت‌ها به منظور روشن شدن كامل موضوع اسناد، برخى واژه‌ها و اصطلاحات مستعمل در آن دوره معنى شده و نيز برخى رجال و شخصيت‌ها و همچنين اماكن جغرافيايى عنداللزوم به طور اختصار معرفى گرديده است. پس از پى‌نوشت‌ها تصاوير گزيده‌اى از اسناد آمده است.

منابع مقاله

متن و مقدمه كتاب.