نظام التواريخ

نظام التواریخ
پدیدآوران	محدث، سید میرهاشم (به کوشش) بیضاوی، عبدالله بن عمر (نویسنده)
ناشر	بنياد موقوفات دکتر محمود افشار
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1382 ش
چاپ	1
شابک	‎964-6053-70-x
موضوع	ایران - تاریخ - تا مغول، 12 - 617ق. ایران - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏514‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏94‎‏ن‎‏6‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نظام التواريخ اثر بيضاوى، خلاصه‌اى است از اخبار تاريخ تا قرن هفتم هجرى، به گفته خود بيضاوى اين كتاب را به زبان فارسى نگاشته شد، تا بيشتر مورد استفاده مردم قرارگيرد. البته فارسى آن بسيار قديمى است.

ساختاركتاب

يك مقدمه و شامل چهار بخش است:

بخش اول: از حضرت آدم تا حضرت نوح كه در طول 2500 سال 10 پيامبر حكومت كرده‌اند.

بخش دوم: شرح 73 تن از شاهان بعد از حضرت نوح كه به مدت 4281 سال حكومت كرده‌اند.

بخش سوم: شرح حال خلفاى اسلام است كه حال 54 خليفه رادر طول 654 سال مختصراً بيان كرده است.

بخش چهارم: در اين قسمت به بيان احوال شاهان ايرانى معاصر با عباسيان از طوائف مختلف مى‌پردازد.

در اين بحث مختصراً شرح حال 84 شاه را كه مدت 420 سال حكومت كرده‌اند، ذكر مى‌كند

گزارش محتوا

ويژگى‌هاى نظام التواريخ

1) اختصار زياد در تاريخ‌نگارى.

2) ذكر مدت عمرو مدت حكومت هر يك از شاهان، ذكر محل خروج و محل حكومت هر پادشاه - ذكر تعداد شاهان هر سلسله.

3) امتناع از ذكر منابع و راويان و بيان تاريخ به صورت قصه‌وار.

4) نقل تاريخ به رشته حوليات و ترتيب وقوع حوادث.

5) خوددارى از اظهار نظر، تحليل و بررسى و يا نتيجه‌گيرى.

6) ذكر اقوال اضداد و ضعيف با عبارات: بعضى گويند يا جمعى گويند.

7) مشخص كردن نقل قولهاى ضعيف با عبارت والله اعلم در آخر مطلب

8) ياد كردن از شاهان با تكريم و تعظيم (كه احتمال دارد، بخاطر داشتن منصب قاضى القضاتى بوده كه در دستگاه دولتى داشته است.)

تاريخ‌نگارى و اطلاع بر سرگذشت جهان در دنياى اسلامى تا پيش از نگارش تاريخ الامم و الملوك تأليف محمد بن جرير طبرى (وفات: 310) رونق و رواج نداشت؛ آنچه بود، پاره‌اى قصه‌ها و داستان‌هاى تاريخى مندرج در داستان‌هاى پيامبران و بيشتر آن‌ها فاقد مآخذ متقن بود. از آن پس، طبرى تاريخ جهان را بر مبناى روايات و احاديث اسلامى و برخى اطلاعات و يافته‌ها از منابع ديگر تدوين و تكميل كرد و رشته حوادث را تا سال 302 هجرى گزارش داد. در ادوار بعد، به تقليد از او، تواريخ متعددى در شرح حوادث جهان از روزگار آفرينش آدم تا عصر مؤلفان به زبان عربى پديد آمد. امّا در زبان فارسى، نخستين اثر ترجمه همان تاريخ طبرى بود كه، چند دهه پس از تأليف آن، در عصر سامانيان، به تشويق و نظارت و سردبيرى ابوعلى بلعمى، وزير دانشمند، به پارسى درآمد. اين ترجمه جزو كهن‌ترين آثار به جا مانده زبان پارسى است؛ امّا نسخ خطّى متعدد آن دستخوش تغييراتى گشته و تا كنون دست‌نويس‌هاى كهن آن به گونه‌اى دقيق شناسايى نشده است.

پس از ترجمه تاريخ طبرى، چند اثر ديگر در تاريخ عمومى به زبان فارسى نوشته شد. در شمار اين تأليفات و يكى از مشهورترين آن‌ها نظام التواريخ اثر قاضى بيضاوى، دانشمند و مفسّر و متكلّم معروف شافعى مذهب قرن هفتم هجرى است.

نوشته‌ها و آثار متعدد بيضاوى همه به زبان عربى است. فقط اثر تاريخى او؛ يعنى نظام التواريخ به فارسى نگارش شده است. قصد او از تأليف اين اثر موجز تدوين خلاصه‌اى از تاريخ جهان از آفرينش آدم تا روزگار مؤلف، به زبانى ساده براى استفاده عموم بوده است، بى آن‌كه قصد تفحّص يا ادّعاى تحقيق داشته باشد. وى تأليف اين كتاب را در 21 محرّم سال 674 به پايان رساند و آن را به خواجه شمس‌الدين صاحب ديوان جوينى تقديم داشت.

قاضى بيضاوى، هر چند در سال 674 تأليف اثر خود را به پايان رساند، پس از آن، گزارش وقايع تاريخى تا سال 683 را به آن افزود، پس از وى، كسان ديگرى به تكميل آن همّت گماشتند.

محتويات اين كتاب، به نظر برخى همچون كاتْرْمِر، حاوى مطالب سطحى و بى‌عمق و تقريبا فاقد اطلاعات تازه است. مع هذا، استقبال وسيع از اين اثر، كه خلاصه‌اى فشرده از تاريخ جهان به روايت مورّخان است، و تهيه نسخ خطّى متعدّد از آن نمودار آن است كه كثيرى از اهل كتاب و علاقه‌مندان به موضوعات تاريخى از آن، به عنوان يك مرجع دم دستى استفاده مى‌كرده‌اند. نثر آن هم ساده و روان و بى‌تكلّف است و شايد دليل عمده رواج آن بين مردم و كثرت دست‌نويس‌هاى آن همين سادگى و روانى زبان بوده باشد.

وضعيت كتاب

از نظام التواريخ نسخ خطّى متعددى در دست است. احمد منزوى، در فهرست نسخه‌هاى خطّى فارسى، 27 دست‌نويس را معرفى كرده و سپس در فهارس ديگر خود شمار بيشترى از آن‌ها را، كه بيشتر در هند و پاکستان نگهدارى مى‌شوند، شناسانده است. در سال‌هاى اخير، كتابخانه مجلس مجموعه پرارزشى را خريدارى كرد كه اخيرا با نام سفينه تبريز به صورت عكسى منتشر شده و بخشى از آن حاوى نظام التواريخ است، كه در حدود سال‌هاى 721 الى 723 كتابت شده و از جمله نسخ با ارزش اين كتاب است، و مصحّحِ چاپ حاضر از اين دست‌نويس هم بهره برده و متنِ فراهم آورده خود را با آن مقابله كرده است.

از نظام التواريخ سه ترجمه به زبان تركى در دست است: ترجمه ابوالفضل محمد دفترى بدليسى (وفات: 987)؛ ترجمه مصطفى بن عبدالرحمان (در حدود 1003)؛ مترجم سومين ترجمه شناخته نشده است. بخشى از اين كتاب نيز به زبان انگليسى ترجمه شده، امّا تا كنون به چاپ نرسيده است.

متن فارسى نظام التواريخ نخستين بار در سال 1349ق در حيدرآباد، همراه با توضيحاتى به زبان اردو، به قلم سيد منصور، به چاپ رسيده است.

مصحّح، در تصحيح اين كتاب، زحمت بسيار كشيده، آن را با شش نسخه خطّى مقابله كرده و مقدمه و چند فهرست قابل استفاده بر آن افزوده است. فهرست‌هاى پايانى كتاب شامل اشخاص، مكان‌ها، طايفه‌ها، كتاب‌ها و لغات نادر مى‌باشد.

منابع مقاله

پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله نامه فرهنگستان، تابستان 1383 شماره 23، عنوان مقاله: نگاهى به تاريخ جهان از ديد دانشمنداى مسلمان، نویسنده: سيد على آل داود.