تاریخچه خرک‌داری، گاری‌داری و درایه سوریه در قم

تاریخچه خرک‌داری، گاری‌داری و درایه سوریه در قم
پدیدآوران	عباسی، مهدی (نویسنده)
ناشر	مهدی عباسی
مکان نشر	قم
سال نشر	۱۳۹۷ش
کد کنگره	‏

تاریخچه خرک‌داری، گاری‌داری و درایه سوریه در قم تألیف مهدی عباسی؛ کتاب حاضر دستمایه‌ای است برای تاریخ اجتماعی قم و تاریخچه حمل و نقل، مسافرت و رفت و آمد به قم. خرک‌داری، گاری‌داری و درشگه سواری، شغل حمل و نقل قدیم بوده که اکنون در این کتاب تاریخچه آن به تفصیل و همراه با جزئیات، مانند اسناد و عکس‌های مختلف بررسی می‌شود.

گزارش کتاب

سیستم حمل و نقل در دنیای قدیم، در زمان خود آداب، قواعد، مقررات و مشکلات خود را داشته است. سیستم اداری آن به خصوص از دوره صفویه به این طرف در متون تشریح شده است. همچنین به علت اهمیت آن برای دربار، مقررات دقیقی وضع شده و افراد مجربی در آن مشغول بوده‌اند. حمل و نقل و رفت و آمد، بخشی از زندگی روزمره مردم بوده و همین امر باعث به وجود آمدن مشاغل مرتبط و البته ادبیات خاصی شده که بخش دیگری از این موضوع را دربر می‌گیرد.

آنچه مربوط به سیستم اداری دربار می‌شده در آثاری مثل تذکره الملوک و دستور الملوک بیان شده و از بحث حاضر خارج است. اما زندگی روزمره مردم و حتی افرادی که در سیستم اداری دربار به این کار مشغول بودند، آداب و رسوم و حتی ادبیات خاصی داشته‌اند که دستمایه تاریخ اجتماعی روزگار گذشته ما می‌شود و البته نه چندان گذشته، زیرا تا دوران معاصر ادامه داشته و هنوز در شکل جدید آن در برخی مشاغل حمل و نقل ادامه دارد.

همان گونه که امروز حمل و نقل و امور مربوط به آن در زندگی بشر اهمیت خاصی دارد، در شکل سنتی آن نیز اهمیت خاصی داشته، حتی برخی مواقع اهمیت استراتژیک می‌یافته و به امنیت ملی و محلی مرتبط می‌شده است. برای درک اهمیت آن، داستان جالب زیر از پاورقی کتاب حاضر شایسته توجه است. زمانی که هندوستان مستعمره انگلستان بوده، گویا انگلیسی‌ها می‌خواسته‌اند از جنوب ایران خر و قاطر خریده، به هندوستان صادر کنند. حاکم بوشهر ممانعت کرده و دلیل آورد که موجب کمیابی آن خواهد شد. شیل انگلیسی به امیرکبیر نامه نوشته، شکایت می‌کند. امیر نیز در محرم 1268 ق جواب داده است:

البته خود آن جناب هم اطلاع دارند که قاطر و شتر و الاغ اسباب مایحتاج داخله و ضروریه مملکت ایران است و برای جمیع احمال و اثقال دولتی و رعیتی ایران منحصر به همین دواب است و از قراری که می‌گویند اگر به خارج برده شود و داخل امتعه تجارتیه محسوب گردد، مخالف اکنمی پلتیک است و چون که عراده وبارکش دیگر به طور قواعد مملکت‌های اروپا ندارند، معطل می‌مانند. (ص 9)

کتاب حاضر دستمایه‌ای است برای تاریخ اجتماعی قم و تاریخچه حمل و نقل، مسافرت و رفت و آمد به قم. خرک‌داری، گاری‌داری و درشگه سواری، شغل حمل و نقل قدیم بوده که اکنون در این کتاب تاریخچه آن به تفصیل و همراه با جزئیات، مانند اسناد و عکس‌های مختلف بررسی می‌شود. همچنین ادبیات رایج و حتی گفت‌گوهای افراد، اصطلاحات خاص و بعضاً آنچنانی، در این کتاب ذکر شده است.

مؤلف محترم، یکی از برجسته‌ترین قم پژوهان معاصر با آثار متعددی در زمینه تاریخ قم است. جناب مهدی عباسی با گنجینه‌ای بدیع و سرشار از سند، عکس و متون مربوط به قم به بهترین شکل از آنها استفاده کرده و آثار مختلفی پدید آورده‌اند که کتاب حاضر یکی از آنها است. افزون بر آن حافظه‌ای دارند پر از خاطرات، نکات و هر آنچه مربوط به قم، بزرگان، اشخاص، وقایع و رویدادهای آن می‌شود. هر پاراگراف و سطر اثر حاضر و دیگر آثار وی، نکات ناب و تازه‌ای دارد که بسیاری از آنها جای دیگری ذکر نشده است.

همراه شدن این مطالب با اسناد و عکس‌های کمیاب و بعضا نایاب، باعث پدید آمدن اثری شده به گفته استاد جعفریان: «استثنائی».

امتیاز دیگر این اثر، ویژگی ظاهری و فنی آن است؛ چاپ عالی با کاغذ تمام گلاسه، صفحه آرائی خوب. در کل، کتابی خوشخوان و جذاب شده است.

بخش اصلی کتاب همانگونه که از عنوان آن پیداست، تاریخچه خرک‌داری، گاری‌داری و درشگه سواری است. امور مربوط به این موضوع، حکایات، اطلاعیه‌ها، اسناد و عکس‌ها از مطالب کتاب است.

پس از آن ضمائمی مرتبط به بحث و یکی دو مطلب متفرقه دیگر وجود دارد.

ضمائم موجود عبارتند از: نسخه خطی شرح مسافرت قم، نخستین نظام‌نامه اتومبیل‌ها در سال 1298، نظام‌نامه درشگه رانی سال 1317، جل خر در اصطهبانات، رساله حماریه و زمینه‌های اجتماعی و عوامل پیدا و ناپیدای بالندگی، آیین نامه هیئت چالمیدان طهران در سال 1325، اسرار زیر پرده دی ماه سال 1331، گوشه‌ای از حیات سیاسی حاج میرزا یحیی امام جمعه خویی سال 1334 و یادبود یکمین سال مرگ سرهنگ احمد اخگر 1349.

فهرست برخی مطالب کتاب در پی می‌آید. گفتنی است در بین این مطالب، موضوعات مرتبط و پراکنده‌ای آمده که ذکر نمی‌شود.

فهرست برخی مطالب کتاب عبارتند از:

دیباچه

نحوه معاملات روزمره مردم قم در دوره احمدشاه

ماده تاریخ

آیات الهی

سخن شاه ولایت حضرت علی علیه‌السلام درباره رسول مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و سلم

نام‌گذار مرکب پیامبر خاتم صلی‌الله‌علیه‌وآله و سلم

در آداب نگاه داشتن و رعایت حقوق چهارپایان

در آداب زین و لجام

در ادعیه و آداب سواری

سواد کتابچه لایحه راه شوسه قم

مسافرت به ولایات

اعلان عمومی 1 و 2

وسایل نقلیه

ایجاد شوسه راه قم

شرح مسافرت قم

آوردن جنائز به قم به وسیله قاطر، دلیجان و درشگه

سخن میرزا حسن رشدیه راجع به راه قم و خراسان

تیمچه‌ها و کاروان‌سراهای داخل شهر قم

تشریف‌فرمایی الاغ‌های قبرسی به ایران

تاریخ آمدن گاری، درشگه و دوچرخه به طهران

حزب خران قم

حضور خر در شهرستان قم

ادبیات خرکداری

ادبیات سخنوری دراویش

کاروان خرها

وضعیت کرایه حمل و نقل کالا و مسافر در دوره قاجار

چگونگی آگهی گم شدن و پیدا کردن الاغ در قم در اواخر سلطنت پهلوی اول

درشگه شخصی

درشگه عمومی

معروف‌ترین درشگه داران قمی در عصر پهلوی

شکستن دست ملک الشعرای بهار در قم

ماندن در ترافیک الاغ‌ها

فروش کود

پالان کج

خر خودت را بران

فرهنگ‌ناهمه خر

تصدیق رانندگی در قم

افول دوره درشگه رانی و ظهور تاکسی رانی در قم

ص 285 کتاب حاضر به پایان می‌رسد و پس از آن ضمائم مرتبط یا متفرقه است که عبارتند از:

جل خر در اصطهبانات

آیین نامه هیئت محلی چالمیدان

اسرار زیر پرده

گوشه‌ای از تاریخ حیات سیاسی آیت الله فقید سعید حاج میرزا یحیی امام جمعه خوئی

یادبود یکمین سالگرد سرهنگ احمد اخگر 1349

نمایه

معرفی آثار نویسنده

کتاب حاضر در سال 1389 در قطع وزیری به صورت مختصر یک بار چاپ شده و اکنون با اضافات به صورت شخصی و توسط نویسنده محترم در تعداد محدودی منتشر می‌شود.

کتاب در قطع رحلی سلطانی، 417 صفحه، کاغذ گلاسه 135 گرمی، مصور چاپ شده است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران