فهرست نسخه‌های عهد ایلخانی (قرون 8-7 ه. ق) در کتابخانه‌های ایران

فهرست نسخه‌های عهد ایلخانی (قرون 8-7 ه. ق) در کتابخانه‌های ایران
پدیدآوران	بهرامیان، علی (نویسنده)
ناشر	اداره‌ی نشر وزارت امور خارجه
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۶ش
موضوع	نسخه‌ها‌ی خطی‌ -- ایران‌ -- فهرست‌ها‌,ایران‌ -- تا‌ریخ‌ -- ایلخا‌نا‌ن‌، ۶۵۱ - ۷۵۶ق‌. -- متون‌ قدیمی‌ تا‌ قرن‌ ۱۴
کد کنگره	‏Z۶۶۲۰/الف۹،ب۹

فهرست نسخه‌های عهد ایلخانی (قرون 8-7 ه. ق) در کتابخانه‌های ایران تألیف علی بهرامیان؛ از جمله مسائل مهم و قابل توجه در دوره‌ی ایلخانی، بررسی اوضاع و شرایط علمی و فرهنگی و دینی و مذهبی است. گرچه این مسأله، موضوع شماری از تحقیقات ارزنده بوده است، اما همچنان می توان ار زوایای گوناگون بدان نگریست. در این دوره‌ی پرحادثه قطعا کتاب هایی با موضوعات مختلف تصنیف شده اما نسخه‌های موجود، همه‌ی نسخه‌های آن ادوار نیست و بی گمان شمار قابل ملاحظه‌ای از آن آثار بر اثر حوادث گوناگون نابود شده و از بین رفته است و آنچه اینک در کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی جهان در دست داریم، جز اندکی از آن همه کوشش‌های علمی چیزی نیست و این موضوع به ویژه ازآثار خاص تراجم احوال عالمان و ذکر تصانیف ایشان بر می آید.

گزارش کتاب

اگرچه تاریخ دو سرزمین ایران و مغولستان به واسطه‌ی برخوردهای سیاسی ونظامی با یکدیگر در قرون میانه پیوند خورد، اما در دراز مدت مراودات فرهنگی و اجتماعی جایگیزن تنش ها و درگیری ها شد و تأثیرات دامنه داری را در فرهنگ دو کشور برجای گذاشت. افکار و اندیشه ها، شیوه‌ی زندگی اجتماعی و اقتصادی، هنر و ادبیات از جمله‌ی این تبادلات هستند که تأثیرشان بر فرهنگ دو کشور کاملا مشهود است. در حالی که شیوه‌ی تساهل و تسامح برخی از حاکمان مغول در برخورد با افکار و اندیشه‌های فرهنگی و مذهبِی، قبل از استقرار در سرزمین های تسخیر شده و در مراحل بعدی، شرایط مناسبی را برای شکوفایی علمی و فرهنگی ایرانیان فراهم آورد، جلوه هایی از ظرفیت های عظیم فرهنگی و تمدنی ایرانیان از جمله زبان و ادبیات فارسی و نظام دیوانسالاری ایرانی در میان حکمرانان ایلخانی مورد توجه و تکریم واقع گردید و دستاوردهای ارزشمند علمی و فکری را به جهانیان عرضه کرد. بدین ترتیب، در دوره‌ای نه چندان طولانی رویارویی های سیاسی و نظامی جای خود را به داد و ستدهای فرهنگی داد و شرایط برای شکوفایی افکار و اندیشه ها، شعر و ادب و علوم و فنون مبتی بر ذوق و استعداد ایرانی فراهم شد. ماحصل این دوره از تاریخ ایران، تولید صدها اثر ارزشمند علمی و ادبی است که در قالب نسخ های خطی نفیس از آن روزگار برای نسل‌های حاضر این سرزمین به یادگار مانده است و امروزه در کتابخانه‌ها و مراکز علمی و دانشگاهی ایران و جهان با احترام نگهداری می شود. این آثار ضمن آنکه منابعی مهم برای تحقیق و پژوهش در مورد اوضاع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دوران حاکمیت ایلخانان در ایران و منطقه به شمار می روند، اطلاعات ارزشمندی را نیز در رابطه با ارزش ها و دستاوردهای فرهنگی و تمدنی آن دوران در اختیار نسل‌های کنونی قرار می دهند و در همان حال بستر مناسبی را برای گسترش و تحکیم روابط امروز دو کشور فراهم می نماید.

از جمله مسائل مهم و قابل توجه در دوره‌ی ایلخانی، بررسی اوضاع و شرایط علمی و فرهنگی و دینی و مذهبی است. گرچه این مسأله، موضوع شماری از تحقیقات ارزنده بوده است، اما همچنان می توان ار زوایای گوناگون بدان نگریست؛ مانند مدرسه‌ها و مجامع علمی و شرح احوال عالمان و هنرمندان و حتی شمار اینگونه موارد نیز، می تواند مفید باشد و در مقایسه با ادوار قبل و بعد، نقطه‌ای از حقیقت آن ادوار را نشان دهد. اینکه در این دوره‌ی پرحادثه، چه کتاب هایی و در چه موضوعاتی تصنیف شده و نسخه‌های آن آثار تا چه میزان انتشار یافت و نسخه‌های چه آثاری همچنان رواج داشت، تا حدی کاشف از حقیقت است؛ گرچه در نتیجه گیری نباید جانب احتیاط را از دست داد، زیرا آشنایان تاریخ و فرهنگ این ادوار نیک می دانند که نسخه‌های موجود همه‌ی نسخه‌های آن ادوار نیست و بی گمان شمار قابل ملاحظه‌ای از آثار آن ادوار بر اثر حوادث گوناگون نابود شده است و آنچه اینک در کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی جهان در دست داریم، جز اندکی از آن همه کوشش‌های علمی چیزی نیست و این موضوع به ویژه ازآثار خاص تراجم احوال عالمان و ذکر تصانیف ایشان بر می آید. با این همه، ملاحظه و گردآوری نسخه‌های شناسایی شده‌ی موجود در کتابخانه‌های ایران و در مراحل بعد جهان، می تواند حاکی از اوضاع و احوال علمی و فرهنگی از آن دوره باشد و البته این شیوه‌ای است که می توان درباب دیگر قرون و اعصار ایران در پی گرفت و از نتایج آن در تحقیقات تاریخی و غیرتاریخی مربوط به هر دوره‌ای بهره مند شد. افزون بر اینکه چنین شیوه‌ای می تواند زمینه‌ای برای تصحیح و بازنگری در فهارس نسخه‌های خطی باشد و بسا که به شناسایی بیشتر و بهتر آثار برجای مانده از آن ادوار بیانجامد.

باری، آنچه اینک در این فهرست فراهم آمده، شامل 2280 نسخه و در 14 موضوع کلی است و آثار ادبی با 294 کتاب (در 585 نسخه) در مقام نخست قرار دارد و سپس علوم در 254 کتاب ( در 279 نسخه) و فلسفه با 114 کتاب (در190 نسخه) در مقام های بعدی هستند. شمار آثار و نسخه‌ها در موضوعات دیگر نیز وجود دارند. در صورتی که فهرست واره هایی از نسخه‌ها در قرون قبل و بعد در دست بود، مقایسه میان این اطلاعات می توانست نکته هایی پرمعنا داشته باشد.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران