کتاب‌شناسی توصیفی رمان‌های تاریخی فارسی (1390-1350)؛ بررسی و خلاصه یکصد و سه رمان تاریخی فارسی

کتاب‌شناسی توصیفی رمان‌های تاریخی فارسی (1390-1350)؛ بررسی و خلاصه یکصد و سه رمان تاریخی فارسی
پدیدآوران	بهرامی، پرستو (نویسنده) نصر اصفهانی، زهرا (نویسنده)
ناشر	پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۵ش
کد کنگره	‏

کتاب‌شناسی توصیفی رمان‌های تاریخی فارسی (1390-1350)؛ بررسی و خلاصه یکصد و سه رمان تاریخی فارسی تألیف پرستو بهرامی، زهرا نصر اصفهانی؛ رمان مانند قصه محصول تخیل نویسنده یا آمیزه‌ای از واقعیت و خیالبافی هاست. حوادث، ماده‌ی اصلی رمان هستند و رمان نویس باید حوادثی را بیافریند که خواننده را به خود مشغول سازد. از پیدایش نوع ادبی رمان در مغرب زمین حدود چهار قرن می گذرد اما عمر این پدیده در کشور ما کمتر از یک قرن است. رمان تاریخی اصطلاحی است برای رمان هایی که نسبت به زمان نگارش، رویدادهای آن در زمان تاریخی می گذرد. محمدباقر خسروی کرمانشاهی اولین رمان تاریخی فارسی را در سال 1284 شمسی تألیف کرد. نوشتار پیش رو تعداد یکصد و سه رمان تاریخی را که بر اساس اطلاعات موجود در پایگاه اطلاعات کتابخانه ملی در فاصله سال‌های 1350 تا 1390 منتشر شده، مورد بررسی قرار داده و معرفی می‌کند.

گزارش کتاب

از پیدایش نوع ادبی رمان در مغرب زمین حدود چهار قرن می گذرد اما عمر این پدیده در کشورما کمتر از یک قرن است. اغلب پژوهشگران معتقدند که رمان به مفهوم واقعی آن در نیمه‌ی اول قرن هفدهم توسط یک نویسنده‌ی اسپانیایی پای به عرصه‌ی وجود گذاشت. اما شاید برای رمان نتوان تاریخ تولد مشخصی را تعیین کرد چون از دوره‌ی باستان تا قرن هفدهم میلادی، داستان‌های بسیاری در گنجینه‌ی ادبیات جهان پدید آمده و صدها حماسه، تراژدی، کمدی و داستان در سرزمین‌ها و کشورهای مختلف جهان موجودیت یافته بود. اما به عقیده‌ی صاحب نظران رمان جدید، نوع ادبی ممتاز جامعه‌ی فرانسه بعد از انقلاب کبیر است که به گونه‌ی مهم ادبی قرن هجدهم تبدیل شد و در مدتی نه چندان طولانی آن چنان گسترش و منزلت یافت که نظر بسیاری از فلاسفه، جامعه شناسان، روان شناسان، ادیبان و صاحب نظران را به خود جلب کرد. به این ترتیب رمان به آرامی روند تکاملی خود را پیمود به طوری که بر اثر گردهمایی گروه‌های فکری و فلسفی به خصوص در فرانسه و پاریس و صدور بیانیه توسط آنان، مکتب های مختلفی در حیطه‌ی آن به وجود آمد. این مکاتب به مرور بر آثار داستانی و رمان اثر گذاشتند و انواع مختلفی رمان را به وجود آوردند. برای شناخت کلی این نوع ادبی، ارائه‌ی تعریفی از رمان و تبیین ویژگی‌های آن ضروری به نظر می‌رسد. رمان مانند قصه محصول تخیل نویسنده یا آمیزه‌ای از واقعیت و خیالبافی هاست. حوادث ماده‌ی اصلی رمان هستند و رمان نویس باید حوادثی بیافریند که خواننده را به خود مشغول سازد. با این وجود ارائه‌ی تعریفی جامع و مانع از رمان، کار دشواری است. ولی براساس تعاریف مختلفی که از رمان ارائه شده می‌توان گفت رمان‌ها دارای ویژگی‌های مشترکی هستند:

به نثر نوشته می شوند، طولانی هستند، از شخصیت‌ها، حوادث و عمل‌های متعدد و نیز از صحنه و طرح داستانی تشکیل می شوند، حوادث رمان از توالی زمانی و منطق علی و معلولی تبعیت می‌کند. در رمان عنصر تخیل، در خدمت بازسازی واقعیت است نه در گریز از آن. وظیفه‌ی رمان، کاوش درباره‌ی چند و چون زندگی بشر است.

ظهور اولین نمونه‌های رمان در ادبیات فارسی را باید در گونه‌ی «رمان تاریخی» جستجو کرد که در عصر مشروطه پا به عرصه‌ی وجود نهاد. در رمان تاریخی؛ حوادث، اشخاص و محیط تاریخی اهمیت محوری داشته، چون گزینش و به مدد تخیل نویسنده بازآفرینی می شوند. پس رمان تاریخی بر واقعیات و حقایق تاریخی مبتنی است. در این نوع رمان علاوه بر اشخاص تاریخی، اشخاص داستانی نیز ایفای نقش می‌کنند. همچنین نویسنده‌ی رمان تاریخی نیازمند مطالعه جدی و گسترده در وقایع و حقایق تاریخی است. رمان تاریخی به شیوه‌ای هنری در مسیر تحلیل و نوسازی دوره‌های تاریخی گام بر می‌دارد.

ایرانیان برای نخستین بار به واسطه‌ی ترجمه‌ی رمان‌های تاریخی اروپا با این نوع ادبی آشنا شدند. اولین رمان‌های تاریخی فارسی تحت تأثیر این آثار و تا حدی به تقلید از ان نوشته شده است. در گذشته ایرانیان اصولا به رمان‌های تاریخی به چشم کتاب آموزشی می نگریستند و با ترجمه‌ی آن‌ها مقاصد آموزشی خود را دنبال می‌کردند. جنبه‌ی تربیتی و اخلاقی این نوع رمان به سهولت می توانست مخاطب ایرانی را به خود جلب کند. شخصیت‌های این رمان‌ها عموما مظهر فضیلت و شجاعت و جلوه‌ای ایده آل از انسان‌های آزاده‌ای بودند که با قدرت‌های خودکامه و بیدادگر مبارزه می‌کردند.

ترجمه‌ی رمان‌های تاریخی اروپایی در ساده شدن نثر فارسی نیز دخالت داشت و همین سادگی نثر تا حدی زمینه‌ی مناسب تحولات ادبی عمیق تر را در سال‌های بعد فراهم کرد. محمدباقر خسروی کرمانشاهی اولین رمان تاریخی فارسی را در سال 1284 شمسی تألیف کرد. با ظهور این رمان تا سال 1300 رمان‌های دیگری نیز نوشته شد که اگرچه از جهت تعداد بسیار نیست و به لحاظ ارزش و اعتبار هنری نیز جزء کارهای اولیه به شمار می‌رود، با این حال به عنوان اولین رمان‌های تاریخی و آغازگر این جریان فرهنگی شایان توجه و بررسی است.

مهم‌ترین دلایل ظهور رمان تاریخی فارسی عبارت است از: وقوع انقلاب مشروطه و بروز فردگرایی، شکست انقلاب مشروطه و ظهور خوآگاهی ملی و تجدد خواهی بورژوازی است. زمینه‌های فرهنگی ظهور رمان تاریخی؛ روابط فرهنگی ایران با کشورهای خارجی، تأسیس مرکز علمی دارالفنون، نهضت ترجمه، بروز تحول در شیوه ها آموزشی، سنخیت رمان‌های تاریخی با داستان‌های عامیانه‌ی فارسی، وسعت دامنه‌ی منابع و موضوعات تاریخی است. به این ترتیب و در مجموع می‌توان گفت: رمان تاریخی، ایرانیان را با ساختار و محتوای نوع ادبی رمان آشنا ساخت و راه ورود انواع ادبی نوین را به ایران هموار ساخت، در ساده شدن نثر معاصر فارسی و زیبایی آن نقش مهمی داشت و در عین حال با حفظ پیوند خود با سنت‌های ادبی فارسی از ایجاد گسست فرهنگی به دلیل انقلاب مشروطیت جلوگیری کرد. از این رو گفته می‌شود که رمان تاریخی در حکم پلی است که میان سنت ادبی و تجدد بسته شده است، لذا روند تألیف رمان‌های تاریخی از ابعاد مختلف شایان توجه است و به دلالیل مختلفی می تواند موضوع مطالعات جدی قرار گیرد.

در این کتاب تعداد یکصد و سه رمان تاریخی که بر اساس اطلاعات موجود در پایگاه اطلاعاتی کتابخانه‌ی ملی در فاصله‌ی سال‌های 1350 تا 1390 منتشر شده، مورد بررسی قرار گرفته و معرفی شده است. ترتیب قرار گرفتن رمان‌ها در متن این کتاب، بر اساس اولین سال چاپ و انتشار آن‌ها بوده است. پس از آن رمان‌ها به صورت کلی مورد بررسی نهایی و جمع بندی قرار گرفته و نتایج این بررسی به صورت آمار و ارقام و نمودارهای مختلف، به مخاطبان محترم ارائه شده است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران