دیوان حاج میرزا حبیب خراسانی: تفاوت میان نسخه‌ها

دیوان میرزا حبیب خراسانی

'''دیوان میرزا حبیب خراسانی''' مجموعه اشعار میرزا حبیب خراسانی است که به سعی و اهتمام علی حبیب، به چاپ رسیده است.

تعداد ابیات غزلیات میرزا حبیب بین دو بیتی، 34 بیتی و 15 بیتی، متفاوت است. اما عمده غزل هایش بین 8 تا 10‌ بیت‌ هستند‌. گاه پیش می آید که اشعاری از مشخصات قالب خارج شده اند؛ مثلا غزلی‌ مطلع‌ ندارد‌ یا بندهایی از ترکیب بند، بیت ترکیب ندارند که البته این موارد‌ به‌ احتمال‌ زیاد باید از سهوهای کاتب و حروف چین باشد<ref>همان، ص189</ref>.

در مقدمه، به صورت مفصل و کامل، به شرح زندگانی میرزا حبیب پرداخته شده است<ref>مقدمه، ص3- 123</ref>.

میرزا حبیب به وزن شعر مسلط‌ است‌ و سراغ اوزان بدآهنگ نمی‌رود. در این مورد تنها خطایی که از او یافت‌ شد‌ آن‌ جاست که نون ساکنی را از تقطیع ساقط نکرده است:

'''آن کس که به‌ دستش‌ از دل حوت/ ذوالنون بشد رها، علی بود'''

'''شاهی که امیر لو کُشِف بود/ کشاف طلسم ما‌ عَرَف‌ بود

 

همچنین‌ حدود‌ هشتاد درصد غزل‌های میرزا حبیب مردف هستند و به ندرت شعر بدون ردیف دارد<ref>همان</ref>.

غزلیات‌ میرزا‌ حبیب در پاره‌ای موارد به شدت به غزل‌های سبک خراسانی می‌مانند؛ به‌ دو‌ نمونه توجه کنید:

 

 

 

 

 

 

 

طمع و شهوت است‌ و حرص‌ و امل/ بشکن این چار زشتخوی مرا'''‌<ref>همان</ref>.

استقبال‌ها‌ و جواب‌های‌ میرزا حبیب به شعرای برجسته نشان از مطالعه و تتبع او در دواوین دارد. در زیر چند نمونه از استقبال‌های او آورده شده است:

'''روضه خلد برین‌ خلوت درویشان است/ مایه محتشمی خدمت درویشان است'''

'''ملک تسلیم و رضا دولت درویشان است/ کسوت فقر و فنا کسوت درویشان است'''

 

'''ماه فرو ماند از جمال‌ محمد‌/ سرو نباشد به اعتدال محمد'''

'''روی مه آیینه جمال محمد/ طلعت خورشید پایمال محمد'''<ref>همان، ص190- 191</ref>.

'''سنگ تویی جام تویی ننگ تویی نام تویی/ خاص تویی عام تویی «یا رجلا خذ بیدی»'''

'''آن کار را که بر سر انکار بود شیخ/ ما صبح و شام بر سر آن کار بوده‌ایم'''

'''ذره چه داند جدیث طلعت خورشید/ پشه چه داند رمزو خلقت عنقا'''<ref>همان</ref>.

در میان آرایه‌های معنوی بدیع، بیشترین توجه‌ شاعر‌ معطوف به تلمیح و تضمین است‌. در‌ زیر نمونه‌هایی از تلمیحات میرزا حبیب آورده شده است:

'''من معلم‌زاده‌ام تعلیم اسما کار من/ شرح قول اطلبوا العلم ولو بالصین کنم'''

'''چه باک از آتش دوزخ که در حشر/ قسیم نار و جنت جز علی نیست'''<ref>همان</ref>.

نکته قابل توجه در استفاده از آیات و روایات این است که بسیاری از این موارد‌ از‌ مأثورات غیرمشهور در بین‌ اهل‌ ادب است؛ این مسأله، سه نکته را درباره میرزا حبیب نشان می دهد: نخست: آشنایی عمیق با مأثورات؛ دوم: قدرت تطبیق آنها با اوزان شعر فارسی؛ سوم: فکر مستقل و خلاق (مفاهیمی‌ دارد‌ که دیگران ندارند و لذا به کشفیات جدیدی در عرصه زبان، تضمین و تلمیح محتاج است). به چند نمونه از مأثورات غیر مشهور در ادبیات که همه از یک ترکیب بند انتخاب شده اند‌ توجه‌ کنید:

'''شد‌ هویدا بر ملایک سر ما لا یعلمون/ بر خلایق آشکارا گشت مهر بی مثال

 

 

 

 

'''خانه بی خانه خدا منزل اغیار‌ بود/ کعبه بی او‌ عجبی‌ نیست که بیت الوثن است'''

 

'''چرخ خم آورده پشت با همه رفعت/ بو که حکایت کند ز دال محمد'''

 

'''هر شام و سحر که خم کند پشت/ چرخت چو گدا برای‌ تعظیم'''

 

'''بخشیش ز مهر دامنی زر/ ریزیش ز ماه دامنی سیم'''<ref>همان</ref>.

'''دل است آن وادی ایمن که گوید/ انا الله‌ حق‌ در او از آتش طور'''

 

'''کار جان کن نه کار تن که تو را/ کار جانی بود نه کار تنی'''

 

'''گرد این اوهن البیوت چرا/ روز و شب همچو‌ عنکبوت‌ تنی؟'''

 

'''کارتن نام عنکبوت کنند/ نیز در کار تن، تو کارتنی'''<ref>همان</ref>.

میرزا حبیب چندان اهل تشبیه و استعاره نیست و شعرهای بسیاری از او می توان یافت که هیچ بهره ای از این‌ دو‌ آرایه ندارد؛ اما در معدود اشعاری که از تشبیه و استعاره استفاده کرده، استادی خود را به خوبی نشان داده است. این بند اول از یکی از ترکیب بندهای میرزاست:

'''دامن‌ این‌ خیمه را دست سحر بالا‌ گرفت/ ساقی‌ چرخ از می خور ساغر مینا گرفت

آهوی گردون سوار بره شد مانند شیر/ یال و دم رنگین ز خون جا در صف‌ هیجا‌ گرفت‌

 

 

 

 

 

 

 

از یاد نباید برد که این تعابیر در عین زیبایی،‌ عمدتاً‌ ابداع‌ میرزا حبیب نیستند و سابقه ای طولانی در شعر فارسی دارند و میرزا هم اهل مطالعه و تتبع‌ در‌ دواوین‌ قدماست؛ با این وجود نمی توان منکر ذوق سلیم و طبع خلاق او شد؛ خاصه وقتی‌ با‌ چنین تعابیری مواجه شویم:

 

'''دشمنت همچو شکوفه است که نازاده ز مام/ راست اندام‌ بر‌ اندازه‌ قدش کفن است'''<ref>همان، ص193</ref>.

غیر از معصومین(ع) مشایخ‌ او‌ و گاه دوستانش (که احتمالاً آنان نیز‌ از دراویش و عرفا بودند‌) نیز‌ مورد عنایت شعر میرزا حبیب‌ قرار‌ دارند. ظاهراً تنها استثنای این مدعا قصیده‌ای است که با میلاد امیرالمؤمنین(ع)‌ شروع شده و به ذکر صاحب‌ الزمان‌(عج) خاتمه‌ یافته و ناگهان ‌ ‌به مدح‌ میرزا‌ حسن شیرازی  که «محی السنن» و مدرس میرزا در حوزه سامرا بوده  گراییده است. او‌ حتی وقتی می‌خواهد امیرالمؤمنین(ع)‌ را‌ مدح کند‌ به‌ قول‌ عرفا استناد می‌کند:

 

 

به‌  طور‌ کلی در غزلیات همه جا صحبت از‌ نکوهش‌ زاهد‌ و شیخ‌ و ستایش‌ درویش است. در‌ اغلب‌ خودستایی‌ها هم خود نوعی و جمعی شاعر دیده می‌شود؛ نه خود فردی او؛ به عبارت دیگر عمده‌ مفاخره‌های‌ میرزاحبیب‌ فخر عرفاست؛ نه فخر شخص میرزا. او‌ در‌ یک‌ غزل‌ کامل‌  که‌ به استقبال از حافظ سروده  به نکوداشت دراویش پرداخته است. اینک دو بیت از این غزل:

گر نسب پادشهان راست ز جمشید و قباد قل هو الله احد نسبت‌ درویشان است

حرم و دیر که در کیش مسلمان و کشیش/ شد چنین محترم از حرمت درویشان است<ref>همان</ref>.

شعرهای میرزا حبیب بیان حالات و احساسات راستین او هستند. او‌ خود‌ را عارفی می‌داند که‌ به‌ وصال رسیده و اراده‌اش در اراده حق فانی شده است. طعم این وصال در سراسر دیوانش دیده می‌شود؛ دیوانی که هیچ نشانی از غم و اندوه ندارد. نمونه‌هایی از اشعار او که‌ به‌ وضوح بیانگر حالات اویند:

'''ز آبادی به ویرانی رسیدیم/ ز دانایی به نادانی رسیدیم

 

به کوی نیستی از راه هستی/ به درویشی ز سلطانی رسیدیم

 

اگر یاران به دشواری رسیدند/ به مقصد‌ ما‌ به آسانی‌ رسیدیم

 

بسی منزل که طی شد تا در این راه/ به اول گام حیرانی رسیدیم

 

دلیل راه‌ ما شد کفر زلفش/ به آیین مسلمانی رسیدیم

 

نگین اهرمن دزدیده‌ بودیم‌/ به‌ انگشت سلیمانی رسیدیم'''

'''نام حق را هزار و یک گفتند/ من یکی نیز از ‌‌آن‌ هزار و یکم'''<ref>همان، ص196</ref>.

[[رده:مقالات بازبینی نشده2]]