اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی؛ روایتی تاریخی از رشد و افول علم تجربی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری: تفاوت میان نسخه‌ها
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ه ای ' به 'های ') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ه ی ' به 'ه‌ی ') |
||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی؛ روایتی تاریخی از رشد و افول علم تجربی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری''' تألیف [[قانعی راد، محمدامین|محمدامین قانعی راد]]، این اثر پیش از این با عنوان «جامعه شناسی رشد و افول علم در ایران» منتشر شده است؛ اما در این چاپ، عبارت «اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی» که دراولین چاپ در | '''اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی؛ روایتی تاریخی از رشد و افول علم تجربی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری''' تألیف [[قانعی راد، محمدامین|محمدامین قانعی راد]]، این اثر پیش از این با عنوان «جامعه شناسی رشد و افول علم در ایران» منتشر شده است؛ اما در این چاپ، عبارت «اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی» که دراولین چاپ در صفحه‌ی مشخصات درج شده بود، به عنوان اصلی کتاب تبدیل شده است. بر مبنای یافته‌ی اساسی، این پژوهش، جنبش شعوبیه و تشکیل حکومت های مستقل ایرانی، عوامل فرهنگی و سیاسی رشد روحیه‌ی علمی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری را شکل داده است. نویسنده با اتخاذ رویکرد جامعه شناسی تاریخی کوشیده است تا به تفصیل به بررسی مسائل و پاسخگویی به پرسش های اساسی بپردازد. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب در شش فصل به نگارش درآمده است. | کتاب در شش فصل به نگارش درآمده است. | ||
فصل اول: مسئله رشد علوم تجربی در | فصل اول: مسئله رشد علوم تجربی در دوره‌ی طلایی تمدن ایرانی | ||
فصل دوم: دیدگاه های نظری در مورد علم، دین و عقلانیت | فصل دوم: دیدگاه های نظری در مورد علم، دین و عقلانیت | ||
| خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
فصل پنجم: نقش هنجارهای شعوبی در تکوین علوم اجتماعی | فصل پنجم: نقش هنجارهای شعوبی در تکوین علوم اجتماعی | ||
فصل ششم: اخلاقیات شعوبی و | فصل ششم: اخلاقیات شعوبی و روحیه‌ی علمی | ||
==گزارش کتاب== | ==گزارش کتاب== | ||
بررسی‌های تاریخی نشان می دهند که در طی قرن‌های سوم، چهارم و پنجم هجری، فعالیت های علمی در بین ایرانیان توسعه پیدا می‌کند و پس از آن، رو به کاهش می گذارد. مورخان علم از یک | بررسی‌های تاریخی نشان می دهند که در طی قرن‌های سوم، چهارم و پنجم هجری، فعالیت های علمی در بین ایرانیان توسعه پیدا می‌کند و پس از آن، رو به کاهش می گذارد. مورخان علم از یک دوره‌ی شکوفایی علم در تمدن اسلامی یا عصر طلایی تمدن ایرانی سخن می گوید. در این کتاب آماری از دانشوران صاحب اثر از قرن اول تا قرن سیزدهم هجری ارائه شده است که تراکم کمی فعالیت های علمی را در این دوران نشان می دهد. از نظر کیفی نیز کارهای دانشمندان این دوره از اهمیت و نوآوری محتوایی برخوردارند و این برجستگی کیفی شهرت جهانی را برای آنان به ارمغان آورده است. همچنین این اثر، به طور خاص و با استناد به شواهد آماری، تاریخی و جامعه شناختی، به مسئله‌ی «توسعه و رکود علم در ایران» در دوره‌ی اسلامی می پردازد. در این مطالعه تأکید می شود که رشد علم در آن دوره محصول فعالیت کنشگران، دانشمندان و شخصیت های ایرانی بوده است؛ عمدتا ایرانیان بودند که با کاربرد روش های تجربی، الگوی جدیدی را پدید آوردند که نظریه‌ی را به تجربه نزدیک می ساخت. هرچند رشد علمی در این دوره فراتر از سرزمین ایران و در سراسر قلمرو اسلامی تأثیر می گذارد، این اثر به چند دلیل بر رشد علمی در بین ایرانیان تأکید دارد. یکی اینکه ایرانیان در توسعه‌ی علمی در این دوران نقشی بسیار تعیین کننده داشتند و اکثر دانشمندان دارای خاستگاه ایرانی بودند. بررسی رشد علم در تمدن اسلامی، در عمل، به بررسی رشد علم در ایران منجر خواهد شد؛ زیرا دانشمندان و کارگزاران رشد علمی در دوره‌ی اسلامی عمدتا از ایرانیان بودند. بنابراین، گسترش دانش علمی در دوره‌ی اسلامی، تحولی برخاسته از حوزه‌ی فرهنگی - تمدنی ایران و البته در فرایند تفسیر خلاق و جهانی ایرانیان از دین اسلام بود. علاوه بر این، نوشتار حاضر در سیاق «جامعه شناسی تاریخی» به تبیین و فهم علل اجتماعی و دلایل معرفتی رشد علم بر برهه‌ای از تاریخ تمدن و فرهنگ ایران در دوره‌ی اسلامی و افول آتی آن پس از حمله‌ی ترکان و در نتیجه، فروپاشی حکومت های مستقل ایرانی می پردازد. این اثر داده های تاریخی مندرج در آثار کلاسیک مورخان، ادیبان، و فرهنگ پژوهان را در چهارچوب جامعه شناسی تفهیمی - تفسیری به کار می گیرد تا تحولات فرهنگی و سیاسی ایران در آن دوران و تأثیر آن بر سرنوشت معرفت علمی را مورد کاوش قرار دهد. ویژگی طرح مسئله‌ی این اثر پرداختن به موضوع خاص «علم تجربی» و نه علم و دانش در مفهوم کلی آن است؛ هرچند برای پاسخ گویی به این مسئله که در چه شرایط خاص تاریخی، تکوین روش شناسی تجربی در قلمرو فعالیت های دانشی رخ داد؟، ناگزیر انواع معرفت در دوره‌ی مورد مطالعه، طبقه بندی، توصیف و تبیین خواهند شد. با توجه به میزان تأکید بر بنیان‌های تجربی یا عقلانی دانش، می‌توان انواع الگوهای معرفتی در دوره‌ی رشد علم را به صورت سه الگوی تجربی، قیاسی و تأویلی از یکدیگر تمایز بخشید. روش شناسی تجربی در دوره‌ی طلایی را، با توجه به شیوه‌ی پیوند خاص آن بین نظریه و تجربه، می‌توان از روش شناسی تأویلی و قیاسی در همین دوره متمایز کرد. تمایز روش شناختی دانش در دوره‌ی مزبور را باید در توسعه‌ی الگوی تجربی جست و جو کرد. در این مطالعه، به جای مفهوم روان شناختی «انگیزه های روش شناختی دانش» از مفهوم جامعه شناختی «ارزش ها» استفاده می شود. بر اساس فرضیه‌ی این مطالعه، مجموعه‌ای از ارزش های فرهنگی در بین دانشمندان، جریان‌های تبادل فرهنگی و انتقال دانش ها را تسهیل کرد و و برای اولین بار صورت خاصی از دانش تجربی را توسعه داد. ارزش های فرهنگی تأثیرگذار با یک تفسیر خاص از دین اسلام همراهی داشت که به ویژه توسط ایرانیان نومسلمان گسترش یافت. بدین ترتیب می‌توان به تأثیر اجتماعی اسلام - اخلاقیات و فضای فرهنگی متناظر آن - بررشد روش شناسی علمی سخن گفت. | ||
اخلاقیات شعوبی یک تفسیر از اخلاقیات اسلام بود که به ویژه توسط مسلمانان غیرعرب در | اخلاقیات شعوبی یک تفسیر از اخلاقیات اسلام بود که به ویژه توسط مسلمانان غیرعرب در دوره‌ی خلافت بنی عباس و در فرایندهای مبادله/مناظره/ مبارزه‌ی سیاسی و اجتماعی به عمل آمد. حاملان گوناگون نهضت شعوبیه، با برداشت های یکسویه از ارزش های دین نبوی، اندیشه های ناهمگونی را شکل دادند که ویژگی نامنسجم و متعارض واقعیت تاریخی جنبش مزبور را موجب گردید. هنجارهای اساسی اخلاقی شعوبی عبارت بودند از تسویه، تعلق، و تعارف. شعوبیه عناصر مزبور را، با تأکیدات و ترکیب های متفاوت به آیه‌ی 13 سوره‌ی حجرات استناد می دادند. جنبش شعوبیه در قرن سوم گسترش یافت ولی ریشه های آن را می‌توان از نیمه‌ی دوم قرن اول و به ویژه در قرن دوم جستجو کرد. سرانجام، با تشکیل دولت های مستقل ایرانی، نهضت شعوبیه به آرمان سیاسی خود رسید و با رهایی ارزش های تعارف و تسویه از غلبه‌ی وابستگی اجتماعی، صورتی متوازن از اندیشه‌ی شعوبی تشکیل گرفت. این الگوی اندیشه‌ای که با موقعیت اجتماعی ایرانیان در دوران استقلال سیاسی سازگار بود، در واقع همان مفهوم آرمانی اخلاقیات شعوبی است. این مطالعه تأثیر سه ارزش هویت اجتماعی، برابری انسانی، و شناخت متقابل که به مثابه تجلیات فرهنگی سه اصل تعلق، تسویه و تعارف در اخلاقیات شعوبی است را بر روش شناسی علم در دوره‌ی طلایی مورد بررسی قرار می دهد.<ref> [https://www.historylib.com/books/2292 ر.ک: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران] </ref> | ||
==پانويس == | ==پانويس == | ||
نسخهٔ ۱۷ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۵۵
| اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی؛ روایتی تاریخی از رشد و افول علم تجربی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | قانعی راد، محمدامین (نویسنده) |
| ناشر | شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۳۹۷ش |
| شابک | 978-600-436-593-2 |
| موضوع | ایران -- جنبه‌ها‌ی اجتماعی علوم,ایران علم و دین,شعوبیه |
| کد کنگره | Q۱۷۵/۵۲/الف۹ق۲ |
اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی؛ روایتی تاریخی از رشد و افول علم تجربی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری تألیف محمدامین قانعی راد، این اثر پیش از این با عنوان «جامعه شناسی رشد و افول علم در ایران» منتشر شده است؛ اما در این چاپ، عبارت «اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی» که دراولین چاپ در صفحه‌ی مشخصات درج شده بود، به عنوان اصلی کتاب تبدیل شده است. بر مبنای یافته‌ی اساسی، این پژوهش، جنبش شعوبیه و تشکیل حکومت های مستقل ایرانی، عوامل فرهنگی و سیاسی رشد روحیه‌ی علمی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری را شکل داده است. نویسنده با اتخاذ رویکرد جامعه شناسی تاریخی کوشیده است تا به تفصیل به بررسی مسائل و پاسخگویی به پرسش های اساسی بپردازد.
ساختار
کتاب در شش فصل به نگارش درآمده است. فصل اول: مسئله رشد علوم تجربی در دوره‌ی طلایی تمدن ایرانی
فصل دوم: دیدگاه های نظری در مورد علم، دین و عقلانیت
فصل سوم: روش تاریخی برای فهم رشد عقلانیت و دانش علمی
فصل چهارم: تأثیرات معرفتی ارزش ها و هنجارهای جنبش شعوبیه
فصل پنجم: نقش هنجارهای شعوبی در تکوین علوم اجتماعی
فصل ششم: اخلاقیات شعوبی و روحیه‌ی علمی
گزارش کتاب
بررسی‌های تاریخی نشان می دهند که در طی قرن‌های سوم، چهارم و پنجم هجری، فعالیت های علمی در بین ایرانیان توسعه پیدا می‌کند و پس از آن، رو به کاهش می گذارد. مورخان علم از یک دوره‌ی شکوفایی علم در تمدن اسلامی یا عصر طلایی تمدن ایرانی سخن می گوید. در این کتاب آماری از دانشوران صاحب اثر از قرن اول تا قرن سیزدهم هجری ارائه شده است که تراکم کمی فعالیت های علمی را در این دوران نشان می دهد. از نظر کیفی نیز کارهای دانشمندان این دوره از اهمیت و نوآوری محتوایی برخوردارند و این برجستگی کیفی شهرت جهانی را برای آنان به ارمغان آورده است. همچنین این اثر، به طور خاص و با استناد به شواهد آماری، تاریخی و جامعه شناختی، به مسئله‌ی «توسعه و رکود علم در ایران» در دوره‌ی اسلامی می پردازد. در این مطالعه تأکید می شود که رشد علم در آن دوره محصول فعالیت کنشگران، دانشمندان و شخصیت های ایرانی بوده است؛ عمدتا ایرانیان بودند که با کاربرد روش های تجربی، الگوی جدیدی را پدید آوردند که نظریه‌ی را به تجربه نزدیک می ساخت. هرچند رشد علمی در این دوره فراتر از سرزمین ایران و در سراسر قلمرو اسلامی تأثیر می گذارد، این اثر به چند دلیل بر رشد علمی در بین ایرانیان تأکید دارد. یکی اینکه ایرانیان در توسعه‌ی علمی در این دوران نقشی بسیار تعیین کننده داشتند و اکثر دانشمندان دارای خاستگاه ایرانی بودند. بررسی رشد علم در تمدن اسلامی، در عمل، به بررسی رشد علم در ایران منجر خواهد شد؛ زیرا دانشمندان و کارگزاران رشد علمی در دوره‌ی اسلامی عمدتا از ایرانیان بودند. بنابراین، گسترش دانش علمی در دوره‌ی اسلامی، تحولی برخاسته از حوزه‌ی فرهنگی - تمدنی ایران و البته در فرایند تفسیر خلاق و جهانی ایرانیان از دین اسلام بود. علاوه بر این، نوشتار حاضر در سیاق «جامعه شناسی تاریخی» به تبیین و فهم علل اجتماعی و دلایل معرفتی رشد علم بر برهه‌ای از تاریخ تمدن و فرهنگ ایران در دوره‌ی اسلامی و افول آتی آن پس از حمله‌ی ترکان و در نتیجه، فروپاشی حکومت های مستقل ایرانی می پردازد. این اثر داده های تاریخی مندرج در آثار کلاسیک مورخان، ادیبان، و فرهنگ پژوهان را در چهارچوب جامعه شناسی تفهیمی - تفسیری به کار می گیرد تا تحولات فرهنگی و سیاسی ایران در آن دوران و تأثیر آن بر سرنوشت معرفت علمی را مورد کاوش قرار دهد. ویژگی طرح مسئله‌ی این اثر پرداختن به موضوع خاص «علم تجربی» و نه علم و دانش در مفهوم کلی آن است؛ هرچند برای پاسخ گویی به این مسئله که در چه شرایط خاص تاریخی، تکوین روش شناسی تجربی در قلمرو فعالیت های دانشی رخ داد؟، ناگزیر انواع معرفت در دوره‌ی مورد مطالعه، طبقه بندی، توصیف و تبیین خواهند شد. با توجه به میزان تأکید بر بنیان‌های تجربی یا عقلانی دانش، می‌توان انواع الگوهای معرفتی در دوره‌ی رشد علم را به صورت سه الگوی تجربی، قیاسی و تأویلی از یکدیگر تمایز بخشید. روش شناسی تجربی در دوره‌ی طلایی را، با توجه به شیوه‌ی پیوند خاص آن بین نظریه و تجربه، می‌توان از روش شناسی تأویلی و قیاسی در همین دوره متمایز کرد. تمایز روش شناختی دانش در دوره‌ی مزبور را باید در توسعه‌ی الگوی تجربی جست و جو کرد. در این مطالعه، به جای مفهوم روان شناختی «انگیزه های روش شناختی دانش» از مفهوم جامعه شناختی «ارزش ها» استفاده می شود. بر اساس فرضیه‌ی این مطالعه، مجموعه‌ای از ارزش های فرهنگی در بین دانشمندان، جریان‌های تبادل فرهنگی و انتقال دانش ها را تسهیل کرد و و برای اولین بار صورت خاصی از دانش تجربی را توسعه داد. ارزش های فرهنگی تأثیرگذار با یک تفسیر خاص از دین اسلام همراهی داشت که به ویژه توسط ایرانیان نومسلمان گسترش یافت. بدین ترتیب می‌توان به تأثیر اجتماعی اسلام - اخلاقیات و فضای فرهنگی متناظر آن - بررشد روش شناسی علمی سخن گفت.
اخلاقیات شعوبی یک تفسیر از اخلاقیات اسلام بود که به ویژه توسط مسلمانان غیرعرب در دوره‌ی خلافت بنی عباس و در فرایندهای مبادله/مناظره/ مبارزه‌ی سیاسی و اجتماعی به عمل آمد. حاملان گوناگون نهضت شعوبیه، با برداشت های یکسویه از ارزش های دین نبوی، اندیشه های ناهمگونی را شکل دادند که ویژگی نامنسجم و متعارض واقعیت تاریخی جنبش مزبور را موجب گردید. هنجارهای اساسی اخلاقی شعوبی عبارت بودند از تسویه، تعلق، و تعارف. شعوبیه عناصر مزبور را، با تأکیدات و ترکیب های متفاوت به آیه‌ی 13 سوره‌ی حجرات استناد می دادند. جنبش شعوبیه در قرن سوم گسترش یافت ولی ریشه های آن را می‌توان از نیمه‌ی دوم قرن اول و به ویژه در قرن دوم جستجو کرد. سرانجام، با تشکیل دولت های مستقل ایرانی، نهضت شعوبیه به آرمان سیاسی خود رسید و با رهایی ارزش های تعارف و تسویه از غلبه‌ی وابستگی اجتماعی، صورتی متوازن از اندیشه‌ی شعوبی تشکیل گرفت. این الگوی اندیشه‌ای که با موقعیت اجتماعی ایرانیان در دوران استقلال سیاسی سازگار بود، در واقع همان مفهوم آرمانی اخلاقیات شعوبی است. این مطالعه تأثیر سه ارزش هویت اجتماعی، برابری انسانی، و شناخت متقابل که به مثابه تجلیات فرهنگی سه اصل تعلق، تسویه و تعارف در اخلاقیات شعوبی است را بر روش شناسی علم در دوره‌ی طلایی مورد بررسی قرار می دهد.[۱]
پانويس
منابع مقاله
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران