حقایق: تفاوت میان نسخه‌ها

از قدیم تا همین امروز در حول و حوش مدارس، کتابفروشی‌هایی بود که متون درسی طلاب را تهیه می‌کرد. کسانی را که به نسخه برداری و صحافی و فروش نسخه‌ها و کلا به کار کتاب مشغول بودند وراق می گفتند که پیشه‌ی آنان وراقت بود. دکان‌های وراقی تا حدودی حکم مغازه‌های فتوکپی را داشت. اسناد و وثیقه‌ها و شهادت نامه را هم تنظیم و تکثیر می‌کرد. یکی از درآمدهای ثابت آنان تکثیر قرآن بود. طلبه‌های خوش خط هم با کار برای وراقان درآمدی داشتند و نسخه‌های را که به آنان سفارش داده می‌شد می نوشتند. کاتبان و ناسخان گاهی مجبور می‌شدند به کتاب خانه‌ها رفته و نسخه‌ی مورد نظر را همان جا کتابت کنند. وراقان معمولا اهل علم بودند. قیمت نسخه بسته به خط و سواد و دقت و شهرت کاتب (و البته نوع کاغذ و صحافی) فرق می‌کرد. طلبه‌هایی که پول نداشتند خود کتاب هایشان را به سرعت نسخه برداری می‌کردند. از کتاب حقایق سه نسخه در دست است. به نظر می‌رسد نسخ‌ی چین و پاریس که دارای خط خوشی هستند و با دقت نوشته شده‌اند و لابد کاتب آن‌ها هم ایرانی بوده نسخ گرانی بودند. اما نسخه‌ای که در کتابخانه‌ی آیت‌الله مرعشی وجود دارد بدخط است و کاتب آن که گویا ایرانی نبوده گاهی کلمات را نقاشی می‌کرده. این نسخه، نسخه‌ی ارزانی بوده یا حداقل نسخه‌ای بوده که یک طلبه‌ی چینی یا ترک با سرعت برای خود نوشته. شرح و توصیف مهم استادان معروف در حواشی همه‌ی نسخ آمده است، لذا برخی از کتاب های درسی معروف شروح مشخصی دارند. اما در سه نسخه‌ی حقایق با آن که برخی از توضیحات و معانی لغات (گاهی به چینی و ترکی و عربی و غالبا به فارسی) یکی یا شبیه به هم است اما در مجموع مختلف است و معلوم است که طلبه توضیح استاد خود را در مجلس درس در حاشیه‌ی کتاب خود نوشته است. نیامدن اسم کتاب در هر سه نسخه هم نشان می‌دهد که «حقایق» یک کتاب درسی معمولی بوده که از آن نسخ بسیاری تکثیر می‌شده است.