میراث مکتوب شیعه در پنج قرن نخست: تبیین سر شکل‌گیری و تحول آثار شیعیان در حوزه‌های حدیثی بر اساس دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی: تفاوت میان نسخه‌ها

حدیث بعد ازقرآن، مهم‌ترین نقش و جایگاه را در حوزه‌های مختلف دین اسلام اعم از عقاید، احکام و اخلاق دارد. از این رو، مسلمانان همواره در نقل، حفظ، ثبت و ضبط حدیث کوشیده‌اند.  شیعیان که هرگز به منع حکومتی نقل و کتابت حدیث در دوره‌ی پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وقعی ننهادند، به رغم محدودیت ها و خطرهای فراوانی که پیوسته با آن روبه رو بودند، در حفظ این میراث گرانقدر هم به شکل شفاهی و هم به شکل مکتوب همت گماردند. شکل‌گیری دفاتر حدیثی از سماع شفاهی محدثان، تصنیف کتاب‌ها از دفاتر حدیثی و سرانجام تألیف جوامع روایی، نشانگر روند تحول این آثار مکتوب در طی سالیان دراز و گویای تلاش‌های مستمر محدثان است. آنچه که ما را با این تلاش‌ها و تحولات در طول اعصار مختلف آشنا می‌کند، کتاب‌های فهارس است که نام هزاران کتابی را در خود جای داده است که طی قرون متمادی در شرایط زمانی و مکانی متفاوت و با انگیزه‌ها و اهداف گوناگون در حوزه‌های مختلف علوم از تفسیر و فقه گرفته تا کلام، تاریخ و سایر حوزه‌ها به رشته‌ی تحریر درآمده‌اند و به عبارت دیگر فهارس نشانگر تاریخ اندیشه در علوم مختلف اند که از رهگذر آن‌ها می‌توان با شکل‌گیری و تحول اندیشه‌ها در حوزه‌های مختلف آشنا شد. فهرست‌نگاری در میان شیعیان پیشینه‌ای طولانی دارد. آثار موجود بیانگر این مدعا و همچنین نشانگر وجود فهرست‌هایی پیش از دو [[رجال النجاشي|فهرست نجاشی]] و [[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول|شیخ طوسی]] است. اگرچه امروزه این فهارس در دسترس نیست ولی نقل‌های [[رجال النجاشي|نجاشی]] و [[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول|شیخ طوسی]] از آن‌ها، گواه وجود این فهرست ها تا دوران این دو مفهرس است. از میان فهرست‌های متقدمان دو [[رجال النجاشي|فهرست نجاشی]] و [[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول|شیخ طوسی]] از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. این دو فهرست در نیمه‌ی اول قرن پنجم تألیف شده‌اند. البته قرائن و شواهد بر تقدم [[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول|شیخ طوسی]] بر نجاشی در تألیف الفهرست دلالت دارد. ناقص و ناتمام بودن فهرست‌های پیشین، همچنین پاسخ به اتهامات گروهی از مخالفان شیعه که مدعی عدم پیشینه‌ی علمی برای شیعیان بودند، مهم‌ترین دلایلی است که [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] و [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشی]] را به نوشتن این دو فهرست ترغیب کرد. [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشی]] و [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] در تألیف آثار خود از اساتیدی چون [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]]، [[ابن عبدون‌، عبدالمجید بن عبدالله|ابن عبدون]]، [[غضائری، حسین بن عبیدالله|غضائری]] و دیگران بهره برده‌اند.  ارائه‌ی اطلاعات فراوان درباره‌ی مؤلفان همچون نام مؤلف، نسب، کنیه، محل زندگی، مذهب، طبقه و عصر نویسندگان، نام بردن از آثار به طور صریح یا با به کارگیری تعابیری چون «له کتاب»، «له اصل»، «له نسخة»، توجه به انتساب کتاب به مؤلف، توجه به محتوا و کیفیت آثار و بیان طریق به آثار مؤلفان از جمله مطالبی است که [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشی]] و [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] بدان پرداخته‌اند. از سوی دیگر تنظیم و تدوین این دو فهرست بر اساس نام راویان و نیز جرح و تعدیل روایان، این دو کتاب رادر زمره‌ی کتاب‌های رجالی قرار داده و حتی باعث شده است که [[رجال النجاشي|فهرست نجاشی]] به [[رجال النجاشي|رجال نجاشی]] مشهور شود. در این پژوهش با تکیه بر جنبه‌های کتاب‌شناسی این دو فهرست چند هدف پیگیری می‌شود: شناسایی عمده ترین حوزه‌های میراث مکتوب شیعه درپنج قرن نخست؛ تبیین کلی سیر شکل‌گیری و تحول نگاشته‌های علمی در زمینه‌های مختلف در حوزه‌های حدیثی؛ تحلیل علل تنوع میراث مکتوب شیعیان با در نظر گرفتن دو مؤلفه‌ی زمان و مکان؛ شناسایی تأثیر گذارترین راویان در انتقال میراث و نیز فعال ترین عالمان شیعه در نگارش آثار؛ تحلیل نقش و تأثیر دو [[رجال النجاشي|فهرست نجاشی]] و [[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول|شیخ طوسی]] در شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی شیعه تا قرن پنجم.<ref> [https://historylib.com/books/2693 ر.ک: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران] </ref>