حقایق: تفاوت میان نسخه‌ها

از قدیم تا همین امروز در حول و حوش مدارس، کتابفروشی هایی بود که متون درسی طلاب را تهیه می کرد. کسانی را که به نسخه برداری و صحافی و فروش نسخه ها و کلا به کار کتاب مشغول بودند وراق می گفتند که پیشه‌ی آنان وراقت بود. دکان های وراقی تا حدودی حکم مغازه‌های فتوکپی را داشت. اسناد و وثیقه ها و شهادت نامه را هم تنظیم و تکثیر می کرد. یکی از درآمدهای ثابت آنان تکثیر قرآن بود. طلبه‌های خوش خط هم با کار برای وراقان درآمدی داشتند و نسخه‌های را که به آنان سفارش داده می‌شد می نوشتند. کاتبان و ناسخان گاهی مجبور می‌شدند به کتاب خانه ها رفته و نسخه‌ی مورد نظر را همان جا کتابت کنند. وراقان معمولا اهل علم بودند. قیمت نسخه بسته به خط و سواد و دقت و شهرت کاتب (و البته نوع کاغذ و صحافی) فرق می کرد. طلبه هایی که پول نداشتند خود کتاب هایشان را به سرعت نسخه برداری می کردند. از کتاب حقایق سه نسخه در دست است. به نظر می رسد نسخ ی چین و پاریس که دارای خط خوشی هستند و با دقت نوشته شده‌اند و لابد کاتب آن‌ها هم ایرانی بوده نسخ گرانی بودند. اما نسخه‌ای که در کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی وجود دارد بدخط است و کاتب آن که گویا ایرانی نبوده گاهی کلمات را نقاشی می کرده. این نسخه، نسخه‌ی ارزانی بوده یا حداقل نسخه‌ای بوده که یک طلبه‌ی چینی یا ترک با سرعت برای خود نوشته. شرح و توصیف مهم استادان معروف در حواشی همه‌ی نسخ آمده است، لذا برخی از کتاب های درسی معروف شروح مشخصی دارند. اما در سه نسخه‌ی حقایق با آن که برخی از توضیحات و معانی لغات (گاهی به چینی و ترکی و عربی و غالبا به فارسی) یکی یا شبیه به هم است اما در مجموع مختلف است و معلوم است که طلبه توضیح استاد خود را در مجلس درس در حاشیه‌ی کتاب خود نوشته است. نیامدن اسم کتاب در هر سه نسخه هم نشان می دهد که «حقایق» یک کتاب درسی معمولی بوده که از آن نسخ بسیاری تکثیر می‌شده است.

==پانويس ==