کاوش در تپه بمپور؛ محوطه‌ای از هزاره سوم پیش از میلاد در بلوچستان ایران

کاوش در تپه بمپور
پدیدآوران	دکاردی، بناتریس (نویسنده) مرادی، حسین (مترجم)
ناشر	انتشارات پل فیروزه
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۸ش
کد کنگره	‏

کاوش در تپه بمپور؛ محوطه‌ای از هزاره سوم پیش از میلاد در بلوچستان ایران تألیف بناتریس دکاردی، ترجمه حسین مرادی؛ دشت بمپور در میان بلوچستان و رودبار کرمان یکی از قدیمی ترین سکونت گاه‌های پیشاتاریخ این منطقه به شمار می رود. نوشتار حاضر پژوهشی میدانی یک باستان شناس بریتانیایی در بلوچستان دهه شصت میلادی از تپه بمپور است. کاوش‌های وی در بلوچستان و کشف سفالگری متمایز هزاره سوم پیش از میلاد در محوطه‌های نزدیک به رودخانه بمپور، به اطلاعات تازه ای درباره ارتباطات تجاری خلیج فارس در عصر مفرغ منجر شد. این اثر مهم اکنون پس از گذشت نیم قرن، در اختیار فارسی زبانان قرار گرفته است.

گزارش کتاب

سرزمین بلوچستان و به ویژه دشت بمپور اگرچه یکی از نقاط مورد توجه باستان شناسان در سده‌ی اخیر میلادی به شمار می رود و سابقه‌ی فعالیت های باستان شناسی در آن به حدود 110 سال پیش از نگارش این کتاب باز می گردد، اما به صورت کلی از مناطق به اصطلاح سفید باستان شناسی در پهنه‌ی سرزمینی و فرهنگی فلات ایران است که فعالیت های باستان شناسی چشمگیر و مؤثری در آن، پس از اتمام کاوش نویسنده انجام نگرفته و بسیاری از آگاهی های علمی ما از بلوچستان ایران تنها بر پایه‌ی مطالعاتی استوار است که سال ها از انجام آن ها گذشته است. شوربختانه در این سه چهار دهه‌ی اخیر، تکاپو و تلاش باستان شناسان خارجی در آن سوی مرزهای سرزمین به ویژه در شبه جزیره‌ی عمان و مکران پاکستان، بر چشم انداز باستان شناسی این منطقه سایه افکنده است. اگرچه در دهه‌های پس از انقلاب و به ویژه از دهه هشتاد شمسی به این سو، مطالعات جسته و گریخته ای در منطقه‌ی بلوچستان با اهداف مختلفی چون نجات بخشی، جلوگیری از غارت محوطه ها در پی کاوش‌های غیر مجاز و نیز مطالعات پراکنده ای با هدف آموزش دانشجویان باستان شناسی به انجام رسیده است، اما با این وجود، این فعالیت ها در جستجوی پرسش‌های بنیادین باستان شناختی منطقه و یا در راستای رویکردهای فرادستی و ملی نبوده و بیشترشان محدود به گزارش هایی یک یا دو صفحه ای با شمایل سازمانی و اداری بوده است. کتاب پیش رو دربرگیرنده‌ی نتایج توصیفی و تحلیلی کاوش‌های تپه‌ی بمپور است که پس از انتشار چند مقاله درباره‌ی این تپه‌ی مهم در مرکز بلوچستان ایران، به نگارش درآمده است. در زمان انتشار این گزارش، هنوز بسیاری از محوطه‌های جنوب شرق ایران و مکران پاکستان، ناشناخته بوده و یا کار کاوش علمی آن ها تقریبا هم زمان یا اندکی بعدتر از کاوش‌های تپه‌ی بمپور شروع شده بود و بنابراین اطلاعات ایشان و سایر باستان شناسان محدود به بررسی ها و کاوش‌های شتاب زده و بعضا غیرعلمی از این محوطه ها بوده است. اما دقت نظر و اشراف علمی نویسنده به واسطه‌ی انجام بررسی ها و کاوش هایی که در برخی مناطق مکران پاکستان یا حوزه‌ی تمدنی دشت سند داشته، باعث شده تا بسیاری از تحلیل ها و به ویژه تاریخ گذاری های تطبیقی و نسبی که از مواد فرهنگی تپه‌ی بمپور ارائه داده، پس از گذشت چند دهه، همچنان معتبر باقی بماند. کتاب حاضر نشان دهنده‌ی نمای کلی کاوش‌های انجام شده در سال 1966 در سکونتگاه پیش از تاریخی بمپور در جنوب شرقی ایران است. حدود 34 سال پیش از نگارش این کتاب، این محوطه توسط فرد دیگری بررسی شده بود، اما لازم است بر اساس اطلاعات و روش‌های کاری جدیدتر و امروزی، توالی فرهنگی این بخش از بلوچستان ایران مشخص شود.

کاوش ها در دو برش عمیق انجام گرفت که به شناسایی شش دوره‌ی استقرار منجر شد. سفل بمپور به خاطر اطلاعات جدیدی که در مورد ارتباطات موجود بین مناطق مرزی بلوچستان ایران و سرزمین های همسایه‌ی آن یعنی افغانستان و پاکستان در هزاره‌ی سوم پس از میلاد ارائه می کند، دارای اهمیت زیادی است. نکات دیگری، هرچند با اهمیت نسبتا کمتر، در مورد ارتباطات موجود با سواحل جنوبی خلیج فارس وجود دارد، اما در مورد این احتمالات باید منتظر مدارک جدیدتری بود.

ظروف سفالی چهار دوره‌ی نخست، نشان دهنده‌ی رشد و گسترش در درون مجموعه ای است که تاکنون ناشناخته بوده و به نام فرهنگ دوره I-IV بمپور نام گذاری می شود. این فرهنگ ابتدا با فرهنگ ترکیبی و وارداتی در دوره‌ی V جایگزین شده و نهایتا در دوره‌ی VI به شکوفایی می رسد. در بمپور، هیچ گونه نمونه‌ی تاریخ گذاری شده بر اساس کربن 14 وجود ندارد، اما مدارک تطبیقی موجود نشان می دهد که شش دوره‌ی استقراری موجود، تقریبا از دومین ربع هزاره‌ی سوم تا حدود 1900 پس از میلاد را در بر می گرفته است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران