تفسير غريب الموطأ

تفسير غريب الموطأ
پدیدآوران	سلمی اندلسی، عبد الملک بن حبیب (نويسنده) عثیمین، عبدالرحمن بن سلیمان (محقق) عثیمین، عبدالرحمن بن سلیمان ( مقدمه‌نويس)
ناشر	مکتبة العبيکان
مکان نشر	عربستان - ریاض
سال نشر	1421ق - 2001م
چاپ	1
شابک	‎9960-20-729-3
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	/م۲ م۸۰۲۳ 171/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تفسير غريب الموطأ، نوشته ابومروان عبدالملک بن حبیب بن سلیمان سلمى (238 یا 239-174ق)، عالم اندلسى مالکی‌مذهب است. نویسنده در این اثر دو جلدی (به‌خلاف نامش) همه متن «موطأ» را بررسی نکرده است. کتاب به شیوه «پرسش و پاسخ» سامان یافته و عبدالملک خواسته است گره را از دشواری‌های فهم برخی از احادیث «مُوَطَّأ» بگشاید. محمد بن صالح عُثیمین (1347-‌1421ق) پژوهش این اثر را انجام داده است.

عُثیمین این کتاب را پژوهش و عرضه نموده است. او بر نام، نسَب، زادگاه، استادان، شاگردان، دیدگاه عالمان درباره نویسنده و اشعار او شرحی نوشته، سپس 130 شرح بر «موطأ» را شناسانده و توضیح داده است. آنگاه، ویژگی‌های تک‌نسخه‌ای را که در دست داشته، نمایانده است و آن را نیکو شمرده و در ادامه، شیوه پژوهش خود را توضیح داده است. عُثیمین، نص کتاب را با عنوان‌هایی که خود بر آن افزوده و با تعلیقه‌ها و شرح‌هایی که بر نص نوشته، عرضه نموده و هشت فهرست را به آن افزوده است‏.

در نسخه‌شناسی این اثر بیان می‌شود که چهار کتاب با عنوان‌های «شرح المُوَطَّأ»، «تفسير المُوَطَّأ»، «شرح جامع المُوَطَّأ» و «غريب الحديث» برای ابن حبیب نام برده شده، که موضوعشان با یکدیگر همانند یا نزدیک به همند. برای همین، نمی‌توان با قاطعیت، جایگاه این نسخه را نسبت به آن‌ها از جهت اینکه آیا یکی از آن نُسخ و یا بخشی از آن‌هاست، تعیین کرد، اما در جای خود نسبت این کتاب به مؤلفش ثابت شده است.‏

این کتاب، مسئله‌های دشوار را از «المُوَطَّأ» برگرفته و به آن‌ها پاسخ داده است. بررسی این مسائل از «كتاب وقوت الصلاة» آغاز گشته و با مبحث «أسماء النبي» پایان می‌یابد. نویسنده بیشتر به روایت یحیی بن یحیی لیثی، که در زمانه او در اندلس می‌زیسته، ملتزم بوده است. مباحث این کتاب با پرسش و پاسخ‌هایشان پیش می‌رفته ‌است؛ بدین‌گونه که پرسشگر از واژه دشواری که در یک حدیث «موطأ» آمده است، ‌پرسیده و پاسخ آن را شنیده است. حدیث مورد بحث نیز با سند کاملش همان گونه که در «موطأ» آمده، آورده شده است و غالبا بر رجال سند محافظت شده است (البته برخی واژه‌ها و رجال به علت کوتاهی ناسخان، افتادگی‌هایی دارند). از سوی دیگر، گمان می‌رود که سند حدیث‌ها را خود عبدالملک در کتاب نیاورده باشد و این کار به دست راوی کتاب که سؤال را طرح می‌کرده، انجام گرفته باشد. نویسنده در پایان کتاب، حدیث‌هایی را با اِسنادشان از «مالک بن انس» به همان شیوه «پرسش و پاسخ» آورده، اما در آن‌ها ترتیب باب‌های «موطأ» را رعایت نکرده است. برخی از این حدیث‌ها از کتاب «جامع» نقل گردیده‌اند. گمان می‌رود که نام پُرسنده، «المغامی» شاگرد او باشد.

عبدالملک گام را فراتر از بررسی واژه‌های دشوار نهاده، به شرح مسائل فقهی احادیثی نیز که در واژه‌هایشان اشکالی دیده نمی‌شود، پرداخته است. گویا در این‌باره، به تخصّص اصلی‌اش بازگشته است؛ چه، او بیش از آنکه از زمره لغویان و نحات بشمار آید، از جمله فقها محسوب می‌شود؛ لذا در عرضه مباحث فقهی موفق بوده است. البته، در بررسی واژه‌ها، کار او مخدوش است؛ او مباحثی را از ابوعیبد (که عالمی دقیق‌النظر است) به‌طور ناقص اقتباس کرده است و آن‌ها را بدون پژوهش لغوی و بدون آنکه نامی از بزرگان علم لغت (مانند اصمعی، ابوعبیده، کسائی، فرّاء، خلیل، سیبویه و...) برده باشد، عرضه کرده است. در واقع، او کلام ابوعبید را نیز تباه ساخته است. شگفت آنکه او، که از معدود نحویان شمرده می‌شود و کتابی با نام «إعراب القرآن» دارد، در این کتابش اثری از مباحث نحوی دیده نمی‌شود.

اما فوائد کتاب عبدُالملک را می‌توان چنین برشمرد: نقل مباحث فقهی از استادانش، به‌ویژه از شاگردان مالک؛ درج مباحثی که در آثار دیگر این شیوخ نیامده‌اند؛ درج اسناد روایات گوناگون (که به ارزیابی بهتر آن‌ها یاری می‌رساند)؛ کوتاه‌نویسی‌های مفید؛ تمرکز بر مباحث و پرهیز از استطراد‏.

عثیمین، نخستین کسی است که این کتاب را شناسایی کرده است. ‏او در پژوهش خود، احادیثی را که عبدُالملک در میان مباحث آورده، چون ضعیف بوده‌اند، تخریج نکرده است. همچنین از تخریج احادیث مسائل فقهی، چون بحث اصلی کتاب نیستند، پرهیز نموده است. کارهای دیگر او عبارتند از: ارتباط‌دادن این کتاب با نسخه مشهور «موطأ»؛ تخریج واژه‌ها از فرهنگ‌نامه‌ها؛ بهره‌گیری از کُتب غریب الحدیث، به‌ویژه کتاب ابوعبید؛ درج نشانی آیه‌های قرآن؛ تخریج شواهد شعری و تصحیح انتساب اشعار به شاعران؛ تکمیل شواهد شعری؛ شناساندن اَعلام مجهول‏.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق.
2. ا.م.ض، «مكتبة العرب: صدور ثلاثة كتب في «غريب الموطأ»»، السنة السادسة ‌و الثلاثون، الجماديان، 1422ق، الجزء 11 و 12 (4 صفحه، از 562-559):

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/738655