أحوال النفس: تفاوت میان نسخه‌ها

احوال النفس
احوال النفس
پدیدآوران	اهوانی، احمد فواد (محقق) ابن سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	رسالة في معرفة النفس الناطقة و أحوالها رسالة فی الکلام علی النفس الناطقة مبحث عن القوی النفسانیة رساله فی النفس و بقائها و معادها
ناشر	دار بيبليون
مکان نشر	پاریس - فرانسه
سال نشر	2007 م
چاپ	1
موضوع	فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 نفس - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏361‎‏ ‎‏1386
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf
	v; t; e;

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۲۱:۲۵

أحوال النفس (رسالة في النفس و بقائها و معادها و يليها ثلاث رسائل في النفس)، از تأليفات شيخ‌الرئيس بوعلى سينا و به زبان عربى مى‌باشد. موضوع کتاب را خود مؤلف، در مقدمه، به این صورت بيان مى‌نمايد: «إنّ الرّسالة تشتمل على مخ ما تؤدي إليه البراهین من حال النفس الإنسانية و لباب ما أوقف عليه البحث الشافي من أمر بقائها و إن انتقض المزاج و فسد البدن و الاطلاع على النشئة الثانية و الحالة المتأدية إليها في العاقبة» و از آنجايى كه خود بوعلى اسمى را برای این رساله معين نكرده است، نسّاخ با توجه به همین جمله بوعلى، اسم‌هایى را برای این رساله تعيين كرده‌اند كه از آن جمله است: «أحوال النفس»، «رسالة في علم النفس»، «رسالة في النفس و بقائها و معادها» و «رسالة في حقيقة النفس الإنسانية و معرفتها^[۱]». شيخ‌الرئيس، درباره نفس، در آثار مهمى چون «شفا» و «نجات» كه تقريباً خلاصه «شفا» مى‌باشد، مفصل سخن گفته است؛ به همین دليل، بعضى، خيال كرده‌اند كه رساله حاضر، مستقلاً توسط وى نوشته نشده، بلكه همان مبحث نفس کتاب «نجات» است كه با افزودن فصولى به اول و آخر آن توسط شاگردانش، به‌صورت رساله‌اى مستقل درآمده است^[۲].

ساختار

کتاب از دو قسمت تشكيل شده است. قسمت اول کتاب به «رسالة أحوال النفس» اختصاص يافته^[۳] و قسمت دوم کتاب با عنوان «ثلاث رسائل في النفس لابن سينا»^[۴] آمده است.

گزارش محتوا

بخش اول کتاب با عنوان «رسالة أحوال النفس»، داراى شانزده فصل است. فصل اول رساله، در تعريف نفس مى‌باشد^[۵]. مؤلف، در این فصل، قواى فعال در اجسام را تبيين مى‌نمايد و نفس نباتى، نفس حيوانى و نفس ملكيه را از درون اينها به دست مى‌آورد و هر سه اينها را در نفس، موجود مى‌شمارد. بوعلى، در ادامه، مى‌گوید: اطلاق اسم نفس بر آن قوا، از باب اشتراك لفظى مى‌باشد، مگر اينكه بگویيم نفس، به قواى فاعل بالقصد گفته مى‌شود كه در آن صورت، فقط نفس حيوانى و نفس ملكى، نفس خواهند بود و به نفس نباتى بايد قوه نباتيه گفته شود، نه نفس نباتى. رابطه نفس و بدن و جايگاه بدن... از ديگر موضوعات مورد اشاره مؤلف در این فصل مى‌باشد. نفس، در قياس با تحریک، قوه فاعليه و در قياس با ادراك، قوه انفعاليه مى‌باشد و نهادن اسم قوه بر این دو، از باب اشتراك لفظى است. فصل دوم، در ارائه تعريفى مختصر ازقواى نفسانيه مى‌باشد^[۶]. قواى نفسانيه از یک حيث به سه قسم نفس نباتيه و نفس حيوانيه و نفس ناطقه تقسيم مى‌شود كه سه عمل تغذيه، نمو و تولید مثل مربوط به نفس نباتيه مى‌باشد. برای نفس حيوانيه دو قوه محركه و مدرکه، قابل تصور مى‌باشد. خود قوه محركه، به دو صورت باعثه و فاعله مى‌باشد كه اولى مربوط به فكر و خيال بوده و دومى مربوط به اعصاب و عضلات. قوه دوم نفس حيوانيه كه عبارت است از مدرکه، همان حواس پنج‌گانه است كه عبارتند از: لامسه، باصره، ذائقه، سامعه و شامّه؛ اينها قواى مدرکه ظاهرى هستند. در باطن نيز قواى مدرکه‌اى هست كه بعضى، معانى محسوسات و بعضى ديگر، صور محسوسات را ادراك مى‌نمايند. حس مشترك نيز در اينجا مطرح شده و جايگاه و خواص آن به‌صورت كامل تبيين گرديده است. در مورد نفس ناطقه نيز مؤلف به مباحث مهمى اشاره نموده و با تقسيم آن به عقل عملى و عقل نظرى يا قوه عالمه و قوه عامله، در مورد هریک، توضيح داده است. او عقل عملى را مبدأ حركت برای بدن انسان، جهت انجام امور جزيى مى‌داند. در ذيل همین مطلب، تفاوت اخلاق رذيله و اخلاق فضيله نيز معين گرديده و نسبت دادن اخلاق به قواى بدن، جايز شمرده شده است. در مورد عقل نظرى، بيشترين توجه به انطباع صورت كليه مجرد از ماده، معطوف گرديده است. عقل حيوانى و عقل بالملكه نيز كه از زيرمجموعه‌هاى عقل نظرى مى‌باشند، در مرحله بعدى مورد بررسى واقع گرديده‌اند. فصل سوم، دراختلاف افعال قواى مدرکه مى‌باشد^[۷]. شيخ‌الرئيس، در اينجا، ضمن توضيح ادراك، به لواحق آن نيز پرداخته و ضمن توضيح منشأ خيال و وهم، عملكرد هركدام را نيز بيان كرده است. به‌طور طبيعى هركدام از قواى مدرکه نيازمند آلتى برای انجام وظايف خود مى‌باشند كه این موضوع در فصل چهارم، مورد توجه مؤلف واقع گرديده است.^[۸] وى، ادراك صور جزئيه را كار حواس ظاهر مى‌داند و به دليل روشنى این مطلب از توضيح زياد خوددارى مى‌كند. وى، خيال را كارى مشترك بين نفس و بدن مى‌داند؛ به این صورت كه صور مدرکه توسط حواس ظاهرى، به ذهن و خيال، منتقل مى‌شوند و خيال در آنها تصرف مى‌كند. در فصل پنجم، محل معقولات كه طبيعتاً نمى‌تواند جسمانى باشد، مورد توجه ابن سينا واقع شده است^[۹]. او مى‌گوید: محل معقولات نه تنها جسمانى نيست، بلكه قائم به جسم نيز نمى‌تواند باشد، اما میزان وسعت و حيطه فعاليت این معقولات، مطلب ديگرى است كه در ذيل همین فصل مورد بررسى مى‌باشد. در فصل ششم، چگونگى كمك گرفتن نفس از بدن مطرح گرديده است^[۱۰]. امكان استغناى نفس از بدن، در فصل هفتم، مورد بحث مى‌باشد^[۱۱]؛ در آنجا براهینى كه ثابت مى‌كنند نفس انسانى بى‌نياز از بدن مى‌باشد، مطرح شده است. زمان حدوث نفس كه هم‌زمان با حدوث بدن مى‌باشد، موضوع فصل هشتم است^[۱۲]. مؤلف، به دليل محال بودن حدوث نفس قبل از بدن، پرداخته و ضمن توضيح آن، اشاره‌اى به بقاى نفس بعد از مفارقت از بدن، مى‌نمايد و در فصل نهم، به‌طور مفصل به توضيح آن مى‌پردازد^[۱۳]. محال بودن موت نفس با موت بدن و فساد ماده و عدم فساد مجردات، از جمله توضيحاتى است كه شيخ‌الرئيس، در این فصل، برای بيان مقصودش، ارائه مى‌كند. فصل دهم، در بطلان تناسخ است^[۱۴]. مبدأ قواى نفسانيه و اختلاف نظرى كه با افلاطون در این زمینه وجود دارد، به‌عنوان مقدمه این مطلب، در طليعه فصل يازدهم، مطرح شده است^[۱۵] كه درباره تعلق جمیع قوا به نفس واحده مى‌باشد. در فصل دوازدهم، فعليت يافتن عقل نظرى، مورد توجه شيخ‌الرئيس مى‌باشد^[۱۶]. وى، ضمن ارائه توضيحاتى در این زمینه، نهایتاً درك مطلبى با این اهمیت را، موكول به عرفان مى‌نمايد كه چگونه مى‌توان از قوه به فعل درآمدن عقل را فهم نمود. شيخ، در فصل سيزدهم، به مبحث نبوت مى‌پردازد^[۱۷]. او، نخست، مبادى علوم و اينكه مبادى هر علمى بايد از غير آن علم به دست بيايد، را توضيح مى‌دهد، سپس اختيارى بودن مدرکات جزئيه و آثار آن را و... آن‌گاه ذومراتب بودن نبوت را و تعلق آن به قوه عقليه عمليه و خياليه را... تبيين مى‌كند. چگونگى خيالات و مشاهده آنها، بحث ديگرى است كه بوعلى به‌طور بسيار عالمانه بدان پرداخته است. وى، مشاهده خيالات را از ویژگى‌هاى مجانين مى‌داند. در ادامه، قوه خيال را واسطه‌اى بين عالى و سافل مى‌داند كه سافل آن، حواس و عالى آن، عقل مى‌باشد. در فصل چهاردهم، درجات عقل نظرى را كه ذكاء نفس بدان بستگى دارد، مورد تحليل و بررسى قرار داده است^[۱۸]. مراتب حدس و تعليمى بودن بعضى از مراتب آن، در كنار آثار كمال عقل نظرى در انسان‌هاى فاضل و اذكياء و نقايصش در انسان‌هاى شرور و جاهل، از جمله مباحث ديگر این فصل هستند كه تكمله آنها، در فصل پانزدهم كه سعادت و شقاوت نفوس را بعد از مفارقت از بدن^[۱۹]، تبيين مى‌نمايد، مطرح مى‌باشد. مؤلف، به نوع لذايذ اخروى نيز اشاره داشته، مى‌گوید: نبايد انسان مانند حمار لذت را فقط منحصر در شكم و فرج بداند؛ لذايذ، بلكه چيزهایى نزد رب العالمین يافت مى‌شود كه به‌هيچ‌وجه، لذايذى كه بشر مى‌شناسد، قابل مقايسه با آنها نمى‌باشد. وى اضافه مى‌كند كه طبيعت ما بيگانه از آن مسائل است، فلذا فقط در حد شخص عنينى كه چيزى از لذت جماع شنيده است و تجربه‌اش برای او ناممكن است، اخبار سعادت اخروى را درك مى‌كنيم و بيش از آن برایمان قابل تصور نمى‌باشد. وى، در ادامه، اشاره‌اى به آثار رذايل و فضايل اخلاقى در چهره اخروى انسان، همین‌طور انواع نفوس انسانى و سرنوشت آنها در جهان آخرت، دارد. مؤلف، رساله خود را با شانزدهمین فصل كه توضيحاتى درباره رساله است^[۲۰]، به پایان مى‌برد؛ وى مى‌گوید: در این رساله، امور ظاهرى را درباره نفس، ترك كردم و به رفع حجاب و كشف غطاء پرداختم و دلالت بر اسرار مخزونه‌اى كردم كه در بطون کتاب‌ها قرار دارد تا برای آيندگان سرخطى باشد برای تحقيق و تلاش بيشتر در این زمینه. او، از مردم و علماى زمان خود، اظهار ناامیدى مى‌كند كه بتوانند چنين مطالب گران‌سنگى را رمزگشايى كنند و به كنه آنها پى ببرند و از خوانندگان کتاب، با شدت و تأكيد مى‌خواهد كه مطالب آن را در اختيار غير اهلش قرار ندهند و با حمد الهى و صلوات بر برگزيدگان الهى و پيغمبر و آل طاهرينش، رساله را تمام مى‌كند. بخش دوم کتاب حاوى سه رساله از ابن سينا است: اولین رساله «مبحث عن القوى النفسانية» مى‌باشد كه شيخ‌الرئيس، آن را خطاب به امیر نوح بن منصور سامانى، نوشته است^[۲۱]. وى، در مقدمه این کتاب، بعد از حمد و صلوات، ضمن تعريف و تمجيد از نوح بن منصور، اشاره‌اى به جمله «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، كه متفق‌عليه حكما و اولیا مى‌باشد، دارد و مى‌گوید: در کتاب‌هاى پيشينيان نيز خوانده‌ام كه گفته‌اند: اى انسان، نفس خودت را بشناس تا پروردگارت را بشناسى... لذا مناسب ديدم كه کتابى در این زمینه، برای امیر تأليف كنم و آن را در ده فصل قرار دادم. فصل اول از کتاب مزبور، در اثبات قواى نفسانى مى‌باشد. دو قوه تحریک و ادراك در نفس، اثبات و با مثال‌هایى روشن، تبيين مى‌شوند^[۲۲]. فصل دوم، در تقسيم قواى نفسانيّه مى‌باشد. وى، وجود قواى نباتيه، حيوانيه و ناطقه را در نفس، با بيانى روشن و ساده، در این فصل، تبيين كرده، بعد به تشكيل اجسام از ماده و صورت اشاره كرده و حيات اجسام زنده را به نفسشان مى‌داند، نه به بدنشان^[۲۳]. در فصل سوم، به این نكته پرداخته كه قواى نفسانى، حاصل امتزاج عناصر نمى‌باشد، بلكه نفس، خود، موجودى بسيط مى‌باشد كه سوار بر جسمى مركب از عناصر مختلف گرديده است^[۲۴]. فصل چهارم، در تفصيل قواى نباتيه مى‌باشد. وى، در این فصل، سه قوه غاذيه، منمیه و مولده را تا حدى توضيح داده و حيات ظاهرى موجود زنده، اعم از گیاه، حيوان و انسان را بسته به این سه قوه مى‌داند^[۲۵]. در فصل پنجم، قواى حيوانى را توضيح مى‌دهد و بيان مى‌كند كه چگونه ما به تك‌تك آنها نيازمند هستيم^[۲۶]. وى هر حيوانى را حساس و متحرك بالاراده معرفى مى‌كند و مى‌گوید: حكمت الهى اقتضا مى‌كند كه هر حيوان متحرك بالاراده‌اى، مركب از عناصر اربعه باشد، اراده و ذوق نيز برای ادامه حيات، برایش ضرورت داشته باشد. حواس ظاهرى و باطنى، طبق تقسيم‌بندى شيخ‌الرئيس، به این صورت است كه متصوره، متخيله، متوهمه و متذكره از جمله حواس باطنى مى‌باشند و مثال‌هایى كه برای این حواس مى‌زند، عبارتند از: جاسوسان، وزرا و امراى امیر نوح بن منصور سامانى. فصل بعدى، به‌طور خاص مبيّن حواس خمسه بوده و کیفیت ادراك هركدام، در آن، مشخص گرديده‌اند^[۲۷]؛ برای مثال، چگونگى ديدن را كه با رسيدن انوارى از جسم مريى به چشم، حاصل مى‌شود، به‌طور خلاصه و مفيد توضيح داده است. حواس باطنه، در فصل هفتم، مورد بررسى واقع شده‌اند^[۲۸]. مثال همیشگى بوعلى سينا، كه در آثار مختلف خود، برای حس مشترك بيان مى‌كند، در اينجا نيز آمده است و آن این است كه انسان با ديدن رنگ عسل، پى به شيرينى آن مى‌برد و اين، عملكرد حس باطنى مشترك است. جايگاه خيال، وهم و حواس ظاهرى، با استناد به سخن ارسطاطاليس كه مى‌گوید: متصوره، در قسمت جلوى مغز و خيال، در قسمت میانى مغز قرار گرفته و متذكره، در قسمت پشت مغز قرار دارد، نيز از جمله مطالب این فصل، مى‌باشد. ارسطاطاليس، جايگاه وهم را كل مغز مى‌داند. در فصل هشتم، نفس انسانى از آغاز تا كمالش، مورد بحث مى‌باشد^[۲۹]. وى، نخست، تفاوت حيوان ناطق را با غير ناطق، بيان مى‌كند و وجه تمايز را همان نفس ناطقه مى‌داند، بعد، عقل و مراتب آن را و همین‌طور آثارش را و بالاترين مرتبه آن را كه مختص به انبيا و اولیا مى‌باشد، توضيح مى‌دهد. نهمین فصل، در بيان براهین تجرد نفس و بى‌نيازى آن از بدن مى‌باشد^[۳۰]. دهمین فصل، در اثبات جوهر عقلى مى‌باشد كه در كودكان خالى از هر صورتى بوده و رفته‌رفته، معقولات بديهى، بدون نياز به تعليم، در آن حاصل گرديده كه گاهى با حس و تجربه و گاهى به فيض الهى مى‌باشد^[۳۱]. مطالب تكمیلى این بحث و همین‌طور عاقبت نفس كه خلودش در آخرت يا با سعادت و يا با شقاوت همراه است، پایان‌بخش این فصل مى‌باشد. دومین رساله، «رسالة في معرفة النفس الناطقة و أحوالها» مى‌باشد كه مايه‌هاى عرفانى، در خطبه و مطالب رساله، قابل ملاحظه مى‌باشد^[۳۲]. رساله حاضر، در سه فصل مى‌باشد و خاتمه‌اى نيز بدان افزوده شده است. فصل اول، در اثبات مغايرت جوهر نفس با جوهر بدن مى‌باشد^[۳۳]. بوعلى، حقيقت نفس را همان منى مى‌داند كه انسان در خطاب خودش بيان مى‌كند. البته این اختلاف بين متكلمین و حكما و عرفا وجود دارد كه متكلمین، بدن جسمانى را مورد اشاره لفظ من مى‌دانند و عرفا و علماى ربانى، جوهر نفسانى روحانى را كه با اكتساب معارف و علوم، عارف به پروردگارخود مى‌گردد. وى، برای اثبات این نظريه، براهینى را بيان مى‌كند كه از جمله آنها، اشاره به آيه شريفه‌اى است كه مى‌گوید:«فإذا سوّيته و نفخت فيه من روحي». این «روحي» بيانگر استناد نفس انسان به ذات اقدس الهى است كه مطمئناً جوهرى روحانى و غير جسمانى مى‌باشد. دومین فصل، در بقاى نفس بعد از زوال و فناى بدن مى‌باشد^[۳۴]. شيخ‌الرئيس، نفسى را كه محرك و مدبر بدن مى‌باشد و تصرف در بدن دارد و بدن تابع آن است، غير قابل فنا مى‌داند. وى، بعد از اقامه برهان بر این مطلب، نفوس زكيه را كه با علم و حكمت و عمل صالح كمال يافته‌اند، مشمول آيه كريمه«يا أيتها النفس المطمئنة ارجعي إلى ربك راضية مرضية فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي» مى‌داند. در فصل سوم، مراتب نفوس، به لحاظ شقاوت و سعادت، بعد از مفارقت از بدن، مورد بحث مى‌باشد^[۳۵]. شيخ‌الرئيس، نفوس را به سه قسمت تقسيم مى‌كند: 1. آنهایى كه به لحاظ علم و عمل كامل مى‌باشند؛ 2. نفوسى كه در هر دوى آنها دچار نقصانند؛ 3. نفوسى كه در یکى از آنها كامل و در ديگرى ناقص مى‌باشند. او برای این مطلب، استشهاد مى‌كند به آيه شريفه«و كنتم أزواجاً ثلاثة فأصحاب المیمنة ما أصحاب المیمنة و أصحاب المشئمة ما أصحاب المشئمة... و السابقون السابقون أولئك المقربون». مؤلف، در خاتمه رساله، به تشريح عوالم سه‌گانه نفس، عقل و جسم پرداخته است^[۳۶]. سومین رساله «رسالة في الكلام على النفس الناطقة» است كه بوعلى سينا آن را به زبان عربى تأليف نموده است^[۳۷]. مؤلف، در خطبه رساله، قوه‌ى دراكه معقولات را وجه تمايز انسان از ساير حيوانات مى‌داند و اسم‌هایى مانند: نفس ناطقه، نفس مطمئنه، نفس قدسيه، روح روحانیه، روح امرى، كلمه طيبه، كلمه جامعه فاصله، سرّ الهى، نور مدبر، قلب حقيقى، لبّ، نهى و حجى را بدان منتسب نموده است. وى، این نفس را در كوچك و بزرگ، عاقل و مجنون، موجود مى‌داند كه در بدو وجود عارى از هرگونه صور معقوله‌اى بوده، در ادامه به كمالاتى رسيده است. قائم به نفس بودن، نفس ناطقه و عدم اتكاى آن به بدن و يا اجسام ديگر، از ویژگى‌هایى است كه بوعلى در این رساله بدان پرداخته است. سعادت این نفس، همانا با تزكيه و متخلق شدن به اخلاق حسنه، حاصل مى‌شود. او، مى‌گوید: همان‌طورى‌كه استيلاى بلغم، باعث وقار، سكون و آرامش در انسان است يا استيلاى صفرا، باعث غضب و غلبه سوداء، باعث بداخلاقى است و این مزاج‌ها قابل تغييرند، اخلاقيات نيز قابل تغيير و اصلاح خواهند بود.^[۳۸] اعتدال مزاج، چون باعث اعتدال اخلاق است، بايد در طريق به دست آوردن آن كوشيد تا نفس، استعداد قبول ملكات فاضله‌ى علمیه و عمليه را داشته باشد. مفارقت نفس از بدن كه باعث راحتى و آمادگى‌اش برای فيوض الهى است، مطلب ديگرى است كه مؤلف، به توضيحش پرداخته است؛ اما حالات نفس بعد از موت و سعادت و شقاوت آن، به‌خاطر اختصار رساله، بيان نگرديده‌اند؛ زيرا آن مطالب، نيازمند مقدمات مفصلّى است كه جايش در اينجا نمى‌باشد.

پانويس

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب

وابسته‌ها

رساله نفس

[1] ر.ک: مقدمه، ص11

[2] ر.ک: همان، ص6

[3] ر.ک: همان، ص43

[4] ر.ک: همان، ص143

[5] ر.ک: همان، ص 48

[6] ر.ک: همان، ص57

[7] ر.ک: همان، ص69

[8] ر.ک: همان، ص 74

[9] ر.ک: همان، ص80

[10] ر.ک: همان، ص 87

[11] ر.ک: همان، ص90

[12] ر.ک: همان، ص96

[13] ر.ک: همان، ص 99

[14] ر.ک: همان، ص106

[15] ر.ک: همان، ص 108

[16] ر.ک: همان، ص111

[17] ر.ک: همان، ص114

[18] ر.ک: همان، ص122

[19] ر.ک: همان، ص 127

[20] ر.ک: همان، ص141

[21] ر.ک: همان، ص145

[22] ر.ک: همان، ص150

[23] ر.ک: همان، ص152

[24] ر.ک: همان، ص154

[25] ر.ک: همان، ص156

[26] ر.ک: همان، ص158

[27] ر.ک: همان، ص161

[28] ر.ک: همان، ص166

[29] ر.ک: همان، ص 168

[30] ر.ک: همان، ص172

[31] ر.ک: همان، ص176

[32] ر.ک: همان، ص179

[33] ر.ک: همان، ص183

[34] ر.ک: همان، ص186

[35] ر.ک: همان، ص187

[36] ر.ک: همان، ص189

[37] ر.ک: همان، ص193

[38] ر.ک: همان، ص197

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-<div class='wikiInfo'>
+{{جعبه اطلاعات کتاب
-[[پرونده:NUR01871J1.jpg|بندانگشتی|احوال النفس]]
+| تصویر =NUR01871J1.jpg
-{| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
+| عنوان =احوال النفس
-|+ |
+| عنوان‌های دیگر =رسالة في معرفة النفس الناطقة و أحوالها
-|-
-! نام کتاب!! data-type='bookName'|احوال النفس
-|-
-|نام‌های دیگر کتاب
-|data-type='otherBookNames'|رسالة في معرفة النفس الناطقة و أحوالها
 رسالة فی الکلام علی النفس الناطقة
 مبحث عن القوی النفسانیة
 رساله فی النفس و بقائها و معادها
-|-
+| پدیدآوران =
-|پدیدآورندگان
+[[اهوانی، احمد فواد]] (محقق)
-|data-type='authors'|[[اهوانی، احمد فواد]] (محقق)
+[[ابن سینا، حسین بن عبدالله]] (نویسنده)
+| زبان =عربی
-[[ابن‌سینا، حسین بن عبدالله]] (نويسنده)
+| کد کنگره =‏BBR‎‏ ‎‏361‎‏ ‎‏1386
-|-
+| موضوع =
-|زبان
+فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
-|data-type='language'|عربی
-|-
-|کد کنگره
-|data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏BBR‎‏ ‎‏361‎‏ ‎‏1386
-|-
-|موضوع
-|data-type='subject'|فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
 نفس - متون قدیمی تا قرن 14
-|-
+| ناشر =
-|ناشر
+دار بيبليون
-|data-type='publisher'|دار بيبليون
+| مکان نشر =پاریس - فرانسه
-|-
+| سال نشر =2007 م
-|مکان نشر
+| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE01871AUTOMATIONCODE
-|data-type='publishPlace'|پاریس - فرانسه
+| چاپ =1
-|-
+| تعداد جلد =1
-|سال نشر
+| کتابخانۀ دیجیتال نور =01871
-|data-type='publishYear'| 2007 م
+| کتابخوان همراه نور =01871
-|-class='articleCode'
+| کد پدیدآور =
-|کد اتوماسیون
+| پس از =
-|data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE1871AUTOMATIONCODE
+| پیش از =
-|}
+}}
-</div>
+'''أحوال النفس''' (رسالة في النفس و بقائها و معادها و يليها ثلاث رسائل في النفس)، از تأليفات [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شيخ‌الرئيس بوعلى سينا]] و به زبان عربى مى‌باشد. موضوع کتاب را خود مؤلف، در مقدمه، به این صورت بيان مى‌نمايد: «إنّ الرّسالة تشتمل على مخ ما تؤدي إليه البراهین من حال النفس الإنسانية و لباب ما أوقف عليه البحث الشافي من أمر بقائها و إن انتقض المزاج و فسد البدن و الاطلاع على النشئة الثانية و الحالة المتأدية إليها في العاقبة» و از آنجايى كه خود بوعلى اسمى را برای این رساله معين نكرده است، نسّاخ با توجه به همین جمله بوعلى، اسم‌هایى را برای این رساله تعيين كرده‌اند كه از آن جمله است: «أحوال النفس»، «رسالة في علم النفس»، «رسالة في النفس و بقائها و معادها» و «رسالة في حقيقة النفس الإنسانية و معرفتها<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=11&viewType=html ر.ک: مقدمه، ص11]</ref>».
+شيخ‌الرئيس، درباره نفس، در آثار مهمى چون «شفا» و «نجات» كه تقريباً خلاصه «شفا» مى‌باشد، مفصل سخن گفته است؛ به همین دليل، بعضى، خيال كرده‌اند كه رساله حاضر، مستقلاً توسط وى نوشته نشده، بلكه همان مبحث نفس کتاب «نجات» است كه با افزودن فصولى به اول و آخر آن توسط شاگردانش، به‌صورت رساله‌اى مستقل درآمده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=6&viewType=html ر.ک: همان، ص6]</ref>.
-'''أحوال النفس''' (رسالة في النفس و بقائها و معادها و يليها ثلاث رسائل في النفس)، از تأليفات [[ابن‌سینا، حسین بن عبدالله|شيخ‌الرئيس بوعلى سينا]] و به زبان عربى مى‌باشد. موضوع کتاب را خود مؤلف، در مقدمه، به اين صورت بيان مى‌نمايد: «إنّ الرّسالة تشتمل على مخ ما تؤدي إليه البراهين من حال النفس الإنسانية و لباب ما أوقف عليه البحث الشافي من أمر بقائها و إن انتقض المزاج و فسد البدن و الاطلاع على النشئة الثانية و الحالة المتأدية إليها في العاقبة» و از آنجايى كه خود بوعلى اسمى را براى اين رساله معين نكرده است، نسّاخ با توجه به همين جمله بوعلى، اسم‌هايى را براى اين رساله تعيين كرده‌اند كه از آن جمله است: «أحوال النفس»، «رسالة في علم النفس»، «رسالة في النفس و بقائها و معادها» و «رسالة في حقيقة النفس الإنسانية و معرفتها».
-شيخ‌الرئيس، درباره نفس، در آثار مهمى چون «شفا» و «نجات» كه تقريباً خلاصه «شفا» مى‌باشد، مفصل سخن گفته است؛ به همين دليل، بعضى، خيال كرده‌اند كه رساله حاضر، مستقلاً توسط وى نوشته نشده، بلكه همان مبحث نفس کتاب «نجات» است كه با افزودن فصولى به اول و آخر آن توسط شاگردانش، به‌صورت رساله‌اى مستقل درآمده است.
-== ساختار ==
-کتاب از دو قسمت تشكيل شده است. قسمت اول کتاب به «رسالة أحوال النفس» اختصاص يافته و قسمت دوم کتاب با عنوان «ثلاث رسائل في النفس ل[[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سينا]]» آمده است.
-== گزارش محتوا ==
-بخش اول کتاب با عنوان «رسالة أحوال النفس»، داراى شانزده فصل است. فصل اول رساله، در تعريف نفس مى‌باشد. مؤلف، در اين فصل، قواى فعال در اجسام را تبيين مى‌نمايد و نفس نباتى، نفس حيوانى و نفس ملكيه را از درون اينها به دست مى‌آورد و هر سه اينها را در نفس، موجود مى‌شمارد.
-بوعلى، در ادامه، مى‌گويد: اطلاق اسم نفس بر آن قوا، از باب اشتراك لفظى مى‌باشد، مگر اينكه بگوييم نفس، به قواى فاعل بالقصد گفته مى‌شود كه در آن صورت، فقط نفس حيوانى و نفس ملكى، نفس خواهند بود و به نفس نباتى بايد قوه نباتيه گفته شود، نه نفس نباتى.
-رابطه نفس و بدن و جايگاه بدن... از ديگر موضوعات مورد اشاره مؤلف در اين فصل مى‌باشد. نفس، در قياس با تحريك، قوه فاعليه و در قياس با ادراك، قوه انفعاليه مى‌باشد و نهادن اسم قوه بر اين دو، از باب اشتراك لفظى است.
+==ساختار==
+کتاب از دو قسمت تشكيل شده است. قسمت اول کتاب به «رسالة أحوال النفس» اختصاص يافته<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=43&viewType=html ر.ک: همان، ص43]</ref> و قسمت دوم کتاب با عنوان «ثلاث رسائل في النفس لابن سينا»<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=143&viewType=html ر.ک: همان، ص143]</ref> آمده است.
-فصل دوم، در ارائه تعريفى مختصر ازقواى نفسانيه مى‌باشد. قواى نفسانيه از يك حيث به سه قسم نفس نباتيه و نفس حيوانيه و نفس ناطقه تقسيم مى‌شود كه سه عمل تغذيه، نمو و توليد مثل مربوط به نفس نباتيه مى‌باشد. براى نفس حيوانيه دو قوه محركه و مدركه، قابل تصور مى‌باشد. خود قوه محركه، به دو صورت باعثه و فاعله مى‌باشد كه اولى مربوط به فكر و خيال بوده و دومى مربوط به اعصاب و عضلات.
-قوه دوم نفس حيوانيه كه عبارت است از مدركه، همان حواس پنج‌گانه است كه عبارتند از: لامسه، باصره، ذائقه، سامعه و شامّه؛ اينها قواى مدركه ظاهرى هستند. در باطن نيز قواى مدركه‌اى هست كه بعضى، معانى محسوسات و بعضى ديگر، صور محسوسات را ادراك مى‌نمايند. حس مشترك نيز در اينجا مطرح شده و جايگاه و خواص آن به‌صورت كامل تبيين گرديده است.
-در مورد نفس ناطقه نيز مؤلف به مباحث مهمى اشاره نموده و با تقسيم آن به عقل عملى و عقل نظرى يا قوه عالمه و قوه عامله، در مورد هريك، توضيح داده است. او عقل عملى را مبدأ حركت براى بدن انسان، جهت انجام امور جزيى مى‌داند. در ذيل همين مطلب، تفاوت اخلاق رذيله و اخلاق فضيله نيز معين گرديده و نسبت دادن اخلاق به قواى بدن، جايز شمرده شده است. در مورد عقل نظرى، بيشترين توجه به انطباع صورت كليه مجرد از ماده، معطوف گرديده است.
+==گزارش محتوا==
+بخش اول کتاب با عنوان «رسالة أحوال النفس»، داراى شانزده فصل است. فصل اول رساله، در تعريف نفس مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=48&viewType=html ر.ک: همان، ص 48]</ref>. مؤلف، در این فصل، قواى فعال در اجسام را تبيين مى‌نمايد و نفس نباتى، نفس حيوانى و نفس ملكيه را از درون اينها به دست مى‌آورد و هر سه اينها را در نفس، موجود مى‌شمارد.
+بوعلى، در ادامه، مى‌گوید: اطلاق اسم نفس بر آن قوا، از باب اشتراك لفظى مى‌باشد، مگر اينكه بگویيم نفس، به قواى فاعل بالقصد گفته مى‌شود كه در آن صورت، فقط نفس حيوانى و نفس ملكى، نفس خواهند بود و به نفس نباتى بايد قوه نباتيه گفته شود، نه نفس نباتى.
+رابطه نفس و بدن و جايگاه بدن... از ديگر موضوعات مورد اشاره مؤلف در این فصل مى‌باشد. نفس، در قياس با تحریک، قوه فاعليه و در قياس با ادراك، قوه انفعاليه مى‌باشد و نهادن اسم قوه بر این دو، از باب اشتراك لفظى است.
+فصل دوم، در ارائه تعريفى مختصر ازقواى نفسانيه مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=57&viewType=html ر.ک: همان، ص57]</ref>. قواى نفسانيه از یک حيث به سه قسم نفس نباتيه و نفس حيوانيه و نفس ناطقه تقسيم مى‌شود كه سه عمل تغذيه، نمو و تولید مثل مربوط به نفس نباتيه مى‌باشد. برای نفس حيوانيه دو قوه محركه و مدرکه، قابل تصور مى‌باشد. خود قوه محركه، به دو صورت باعثه و فاعله مى‌باشد كه اولى مربوط به فكر و خيال بوده و دومى مربوط به اعصاب و عضلات.
+قوه دوم نفس حيوانيه كه عبارت است از مدرکه، همان حواس پنج‌گانه است كه عبارتند از: لامسه، باصره، ذائقه، سامعه و شامّه؛ اينها قواى مدرکه ظاهرى هستند. در باطن نيز قواى مدرکه‌اى هست كه بعضى، معانى محسوسات و بعضى ديگر، صور محسوسات را ادراك مى‌نمايند. حس مشترك نيز در اينجا مطرح شده و جايگاه و خواص آن به‌صورت كامل تبيين گرديده است.
+در مورد نفس ناطقه نيز مؤلف به مباحث مهمى اشاره نموده و با تقسيم آن به عقل عملى و عقل نظرى يا قوه عالمه و قوه عامله، در مورد هریک، توضيح داده است. او عقل عملى را مبدأ حركت برای بدن انسان، جهت انجام امور جزيى مى‌داند. در ذيل همین مطلب، تفاوت اخلاق رذيله و اخلاق فضيله نيز معين گرديده و نسبت دادن اخلاق به قواى بدن، جايز شمرده شده است. در مورد عقل نظرى، بيشترين توجه به انطباع صورت كليه مجرد از ماده، معطوف گرديده است.
 عقل حيوانى و عقل بالملكه نيز كه از زيرمجموعه‌هاى عقل نظرى مى‌باشند، در مرحله بعدى مورد بررسى واقع گرديده‌اند.
+فصل سوم، دراختلاف افعال قواى مدرکه مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=69&viewType=html ر.ک: همان، ص69]</ref>. شيخ‌الرئيس، در اينجا، ضمن توضيح ادراك، به لواحق آن نيز پرداخته و ضمن توضيح منشأ خيال و وهم، عملكرد هركدام را نيز بيان كرده است.
-فصل سوم، دراختلاف افعال قواى مدركه مى‌باشد. شيخ‌الرئيس، در اينجا، ضمن توضيح ادراك، به لواحق آن نيز پرداخته و ضمن توضيح منشأ خيال و وهم، عملكرد هركدام را نيز بيان كرده است.
+به‌طور طبيعى هركدام از قواى مدرکه نيازمند آلتى برای انجام وظايف خود مى‌باشند كه این موضوع در فصل چهارم، مورد توجه مؤلف واقع گرديده است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=74&viewType=html ر.ک: همان، ص 74]</ref> وى، ادراك صور جزئيه را كار حواس ظاهر مى‌داند و به دليل روشنى این مطلب از توضيح زياد خوددارى مى‌كند. وى، خيال را كارى مشترك بين نفس و بدن مى‌داند؛ به این صورت كه صور مدرکه توسط حواس ظاهرى، به ذهن و خيال، منتقل مى‌شوند و خيال در آنها تصرف مى‌كند.
+در فصل پنجم، محل معقولات كه طبيعتاً نمى‌تواند جسمانى باشد، مورد توجه [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سينا]] واقع شده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=80&viewType=html ر.ک: همان، ص80]</ref>. او مى‌گوید: محل معقولات نه تنها جسمانى نيست، بلكه قائم به جسم نيز نمى‌تواند باشد، اما میزان وسعت و حيطه فعاليت این معقولات، مطلب ديگرى است كه در ذيل همین فصل مورد بررسى مى‌باشد.
-به‌طور طبيعى هركدام از قواى مدركه نيازمند آلتى براى انجام وظايف خود مى‌باشند كه اين موضوع در فصل چهارم، مورد توجه مؤلف واقع گرديده است. وى، ادراك صور جزئيه را كار حواس ظاهر مى‌داند و به دليل روشنى اين مطلب از توضيح زياد خوددارى مى‌كند. وى، خيال را كارى مشترك بين نفس و بدن مى‌داند؛ به اين صورت كه صور مدركه توسط حواس ظاهرى، به ذهن و خيال، منتقل مى‌شوند و خيال در آنها تصرف مى‌كند.
+در فصل ششم، چگونگى كمك گرفتن نفس از بدن مطرح گرديده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=87&viewType=html ر.ک: همان، ص 87]</ref>. امكان استغناى نفس از بدن، در فصل هفتم، مورد بحث مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=90&viewType=html ر.ک: همان، ص90]</ref>؛ در آنجا براهینى كه ثابت مى‌كنند نفس انسانى بى‌نياز از بدن مى‌باشد، مطرح شده است.
+زمان حدوث نفس كه هم‌زمان با حدوث بدن مى‌باشد، موضوع فصل هشتم است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=96&viewType=html ر.ک: همان، ص96]</ref>. مؤلف، به دليل محال بودن حدوث نفس قبل از بدن، پرداخته و ضمن توضيح آن، اشاره‌اى به بقاى نفس بعد از مفارقت از بدن، مى‌نمايد و در فصل نهم، به‌طور مفصل به توضيح آن مى‌پردازد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=99&viewType=html ر.ک: همان، ص 99]</ref>. محال بودن موت نفس با موت بدن و فساد ماده و عدم فساد مجردات، از جمله توضيحاتى است كه شيخ‌الرئيس، در این فصل، برای بيان مقصودش، ارائه مى‌كند.
-در فصل پنجم، محل معقولات كه طبيعتاً نمى‌تواند جسمانى باشد، مورد توجه [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سينا]] واقع شده است. او مى‌گويد: محل معقولات نه تنها جسمانى نيست، بلكه قائم به جسم نيز نمى‌تواند باشد، اما ميزان وسعت و حيطه فعاليت اين معقولات، مطلب ديگرى است كه در ذيل همين فصل مورد بررسى مى‌باشد.
+فصل دهم، در بطلان تناسخ است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=106&viewType=html ر.ک: همان، ص106]</ref>. مبدأ قواى نفسانيه و اختلاف نظرى كه با افلاطون در این زمینه وجود دارد، به‌عنوان مقدمه این مطلب، در طليعه فصل يازدهم، مطرح شده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=108&viewType=html ر.ک: همان، ص 108]</ref> كه درباره تعلق جمیع قوا به نفس واحده مى‌باشد.
+در فصل دوازدهم، فعليت يافتن عقل نظرى، مورد توجه شيخ‌الرئيس مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=111&viewType=html ر.ک: همان، ص111]</ref>. وى، ضمن ارائه توضيحاتى در این زمینه، نهایتاً درك مطلبى با این اهمیت را، موكول به عرفان مى‌نمايد كه چگونه مى‌توان از قوه به فعل درآمدن عقل را فهم نمود.
-در فصل ششم، چگونگى كمك گرفتن نفس از بدن مطرح گرديده است. امكان استغناى نفس از بدن، در فصل هفتم، مورد بحث مى‌باشد؛ در آنجا براهينى كه ثابت مى‌كنند نفس انسانى بى‌نياز از بدن مى‌باشد، مطرح شده است.
+شيخ، در فصل سيزدهم، به مبحث نبوت مى‌پردازد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=114&viewType=html ر.ک: همان، ص114]</ref>. او، نخست، مبادى علوم و اينكه مبادى هر علمى بايد از غير آن علم به دست بيايد، را توضيح مى‌دهد، سپس اختيارى بودن مدرکات جزئيه و آثار آن را و... آن‌گاه ذومراتب بودن نبوت را و تعلق آن به قوه عقليه عمليه و خياليه را... تبيين مى‌كند.
+چگونگى خيالات و مشاهده آنها، بحث ديگرى است كه بوعلى به‌طور بسيار عالمانه بدان پرداخته است. وى، مشاهده خيالات را از ویژگى‌هاى مجانين مى‌داند. در ادامه، قوه خيال را واسطه‌اى بين عالى و سافل مى‌داند كه سافل آن، حواس و عالى آن، عقل مى‌باشد.
-زمان حدوث نفس كه هم‌زمان با حدوث بدن مى‌باشد، موضوع فصل هشتم است. مؤلف، به دليل محال بودن حدوث نفس قبل از بدن، پرداخته و ضمن توضيح آن، اشاره‌اى به بقاى نفس بعد از مفارقت از بدن، مى‌نمايد و در فصل نهم، به‌طور مفصل به توضيح آن مى‌پردازد. محال بودن موت نفس با موت بدن و فساد ماده و عدم فساد مجردات، از جمله توضيحاتى است كه شيخ‌الرئيس، در اين فصل، براى بيان مقصودش، ارائه مى‌كند.
+در فصل چهاردهم، درجات عقل نظرى را كه ذكاء نفس بدان بستگى دارد، مورد تحليل و بررسى قرار داده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=122&viewType=html ر.ک: همان، ص122]</ref>. مراتب حدس و تعليمى بودن بعضى از مراتب آن، در كنار آثار كمال عقل نظرى در انسان‌هاى فاضل و اذكياء و نقايصش در انسان‌هاى شرور و جاهل، از جمله مباحث ديگر این فصل هستند كه تكمله آنها، در فصل پانزدهم كه سعادت و شقاوت نفوس را بعد از مفارقت از بدن<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=127&viewType=html ر.ک: همان، ص 127]</ref>، تبيين مى‌نمايد، مطرح مى‌باشد.
+مؤلف، به نوع لذايذ اخروى نيز اشاره داشته، مى‌گوید: نبايد انسان مانند حمار لذت را فقط منحصر در شكم و فرج بداند؛ لذايذ، بلكه چيزهایى نزد رب العالمین يافت مى‌شود كه به‌هيچ‌وجه، لذايذى كه بشر مى‌شناسد، قابل مقايسه با آنها نمى‌باشد. وى اضافه مى‌كند كه طبيعت ما بيگانه از آن مسائل است، فلذا فقط در حد شخص عنينى كه چيزى از لذت جماع شنيده است و تجربه‌اش برای او ناممكن است، اخبار سعادت اخروى را درك مى‌كنيم و بيش از آن برایمان قابل تصور نمى‌باشد. وى، در ادامه، اشاره‌اى به آثار رذايل و فضايل اخلاقى در چهره اخروى انسان، همین‌طور انواع نفوس انسانى و سرنوشت آنها در جهان آخرت، دارد.
-فصل دهم، در بطلان تناسخ است. مبدأ قواى نفسانيه و اختلاف نظرى كه با افلاطون در اين زمينه وجود دارد، به‌عنوان مقدمه اين مطلب، در طليعه فصل يازدهم، مطرح شده است كه درباره تعلق جميع قوا به نفس واحده مى‌باشد.
+مؤلف، رساله خود را با شانزدهمین فصل كه توضيحاتى درباره رساله است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=141&viewType=html ر.ک: همان، ص141]</ref>، به پایان مى‌برد؛ وى مى‌گوید: در این رساله، امور ظاهرى را درباره نفس، ترك كردم و به رفع حجاب و كشف غطاء پرداختم و دلالت بر اسرار مخزونه‌اى كردم كه در بطون کتاب‌ها قرار دارد تا برای آيندگان سرخطى باشد برای تحقيق و تلاش بيشتر در این زمینه. او، از مردم و علماى زمان خود، اظهار ناامیدى مى‌كند كه بتوانند چنين مطالب گران‌سنگى را رمزگشايى كنند و به كنه آنها پى ببرند و از خوانندگان کتاب، با شدت و تأكيد مى‌خواهد كه مطالب آن را در اختيار غير اهلش قرار ندهند و با حمد الهى و صلوات بر برگزيدگان الهى و پيغمبر و آل طاهرينش، رساله را تمام مى‌كند.
-در فصل دوازدهم، فعليت يافتن عقل نظرى، مورد توجه شيخ‌الرئيس مى‌باشد. وى، ضمن ارائه توضيحاتى در اين زمينه، نهايتاً درك مطلبى با اين اهميت را، موكول به عرفان مى‌نمايد كه چگونه مى‌توان از قوه به فعل درآمدن عقل را فهم نمود.
-شيخ، در فصل سيزدهم، به مبحث نبوت مى‌پردازد. او، نخست، مبادى علوم و اينكه مبادى هر علمى بايد از غير آن علم به دست بيايد، را توضيح مى‌دهد، سپس اختيارى بودن مدركات جزئيه و آثار آن را و... آن‌گاه ذومراتب بودن نبوت را و تعلق آن به قوه عقليه عمليه و خياليه را... تبيين مى‌كند.
-چگونگى خيالات و مشاهده آنها، بحث ديگرى است كه بوعلى به‌طور بسيار عالمانه بدان پرداخته است. وى، مشاهده خيالات را از ويژگى‌هاى مجانين مى‌داند. در ادامه، قوه خيال را واسطه‌اى بين عالى و سافل مى‌داند كه سافل آن، حواس و عالى آن، عقل مى‌باشد.
-در فصل چهاردهم، درجات عقل نظرى را كه ذكاء نفس بدان بستگى دارد، مورد تحليل و بررسى قرار داده است. مراتب حدس و تعليمى بودن بعضى از مراتب آن، در كنار آثار كمال عقل نظرى در انسان‌هاى فاضل و اذكياء و نقايصش در انسان‌هاى شرور و جاهل، از جمله مباحث ديگر اين فصل هستند كه تكمله آنها، در فصل پانزدهم كه سعادت و شقاوت نفوس را بعد از مفارقت از بدن، تبيين مى‌نمايد، مطرح مى‌باشد.
-مؤلف، به نوع لذايذ اخروى نيز اشاره داشته، مى‌گويد: نبايد انسان مانند حمار لذت را فقط منحصر در شكم و فرج بداند؛ لذايذ، بلكه چيزهايى نزد رب العالمين يافت مى‌شود كه به‌هيچ‌وجه، لذايذى كه بشر مى‌شناسد، قابل مقايسه با آنها نمى‌باشد. وى اضافه مى‌كند كه طبيعت ما بيگانه از آن مسائل است، فلذا فقط در حد شخص عنينى كه چيزى از لذت جماع شنيده است و تجربه‌اش براى او ناممكن است، اخبار سعادت اخروى را درك مى‌كنيم و بيش از آن برايمان قابل تصور نمى‌باشد. وى، در ادامه، اشاره‌اى به آثار رذايل و فضايل اخلاقى در چهره اخروى انسان، همين‌طور انواع نفوس انسانى و سرنوشت آنها در جهان آخرت، دارد.
-مؤلف، رساله خود را با شانزدهمين فصل كه توضيحاتى درباره رساله است، به پايان مى‌برد؛ وى مى‌گويد: در اين رساله، امور ظاهرى را درباره نفس، ترك كردم و به رفع حجاب و كشف غطاء پرداختم و دلالت بر اسرار مخزونه‌اى كردم كه در بطون کتاب‌ها قرار دارد تا براى آيندگان سرخطى باشد براى تحقيق و تلاش بيشتر در اين زمينه. او، از مردم و علماى زمان خود، اظهار نااميدى مى‌كند كه بتوانند چنين مطالب گران‌سنگى را رمزگشايى كنند و به كنه آنها پى ببرند و از خوانندگان کتاب، با شدت و تأكيد مى‌خواهد كه مطالب آن را در اختيار غير اهلش قرار ندهند و با حمد الهى و صلوات بر برگزيدگان الهى و پيغمبر و آل طاهرينش، رساله را تمام مى‌كند.
 بخش دوم کتاب حاوى سه رساله از [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سينا]] است:
+اولین رساله «مبحث عن القوى النفسانية» مى‌باشد كه شيخ‌الرئيس، آن را خطاب به امیر نوح بن منصور سامانى، نوشته است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=145&viewType=html ر.ک: همان، ص145]</ref>. وى، در مقدمه این کتاب، بعد از حمد و صلوات، ضمن تعريف و تمجيد از نوح بن منصور، اشاره‌اى به جمله «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، كه متفق‌عليه حكما و اولیا مى‌باشد، دارد و مى‌گوید: در کتاب‌هاى پيشينيان نيز خوانده‌ام كه گفته‌اند: اى انسان، نفس خودت را بشناس تا پروردگارت را بشناسى... لذا مناسب ديدم كه کتابى در این زمینه، برای امیر تأليف كنم و آن را در ده فصل قرار دادم.
+فصل اول از کتاب مزبور، در اثبات قواى نفسانى مى‌باشد. دو قوه تحریک و ادراك در نفس، اثبات و با مثال‌هایى روشن، تبيين مى‌شوند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=150&viewType=html ر.ک: همان، ص150]</ref>.
+فصل دوم، در تقسيم قواى نفسانيّه مى‌باشد. وى، وجود قواى نباتيه، حيوانيه و ناطقه را در نفس، با بيانى روشن و ساده، در این فصل، تبيين كرده، بعد به تشكيل اجسام از ماده و صورت اشاره كرده و حيات اجسام زنده را به نفسشان مى‌داند، نه به بدنشان<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=152&viewType=html ر.ک: همان، ص152]</ref>.
+در فصل سوم، به این نكته پرداخته كه قواى نفسانى، حاصل امتزاج عناصر نمى‌باشد، بلكه نفس، خود، موجودى بسيط مى‌باشد كه سوار بر جسمى مركب از عناصر مختلف گرديده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=154&viewType=html ر.ک: همان، ص154]</ref>.
+فصل چهارم، در تفصيل قواى نباتيه مى‌باشد. وى، در این فصل، سه قوه غاذيه، منمیه و مولده را تا حدى توضيح داده و حيات ظاهرى موجود زنده، اعم از گیاه، حيوان و انسان را بسته به این سه قوه مى‌داند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=156&viewType=html ر.ک: همان، ص156]</ref>.
+در فصل پنجم، قواى حيوانى را توضيح مى‌دهد و بيان مى‌كند كه چگونه ما به تك‌تك آنها نيازمند هستيم<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=158&viewType=html ر.ک: همان، ص158]</ref>. وى هر حيوانى را حساس و متحرك بالاراده معرفى مى‌كند و مى‌گوید: حكمت الهى اقتضا مى‌كند كه هر حيوان متحرك بالاراده‌اى، مركب از عناصر اربعه باشد، اراده و ذوق نيز برای ادامه حيات، برایش ضرورت داشته باشد.
+حواس ظاهرى و باطنى، طبق تقسيم‌بندى شيخ‌الرئيس، به این صورت است كه متصوره، متخيله، متوهمه و متذكره از جمله حواس باطنى مى‌باشند و مثال‌هایى كه برای این حواس مى‌زند، عبارتند از: جاسوسان، وزرا و امراى امیر نوح بن منصور سامانى.
+فصل بعدى، به‌طور خاص مبيّن حواس خمسه بوده و کیفیت ادراك هركدام، در آن، مشخص گرديده‌اند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=161&viewType=html ر.ک: همان، ص161]</ref>؛ برای مثال، چگونگى ديدن را كه با رسيدن انوارى از جسم مريى به چشم، حاصل مى‌شود، به‌طور خلاصه و مفيد توضيح داده است.
+حواس باطنه، در فصل هفتم، مورد بررسى واقع شده‌اند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=166&viewType=html ر.ک: همان، ص166]</ref>. مثال همیشگى [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|بوعلى سينا]]، كه در آثار مختلف خود، برای حس مشترك بيان مى‌كند، در اينجا نيز آمده است و آن این است كه انسان با ديدن رنگ عسل، پى به شيرينى آن مى‌برد و اين، عملكرد حس باطنى مشترك است.
+جايگاه خيال، وهم و حواس ظاهرى، با استناد به سخن ارسطاطاليس كه مى‌گوید: متصوره، در قسمت جلوى مغز و خيال، در قسمت میانى مغز قرار گرفته و متذكره، در قسمت پشت مغز قرار دارد، نيز از جمله مطالب این فصل، مى‌باشد. ارسطاطاليس، جايگاه وهم را كل مغز مى‌داند.
+در فصل هشتم، نفس انسانى از آغاز تا كمالش، مورد بحث مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=168&viewType=html ر.ک: همان، ص 168]</ref>. وى، نخست، تفاوت حيوان ناطق را با غير ناطق، بيان مى‌كند و وجه تمايز را همان نفس ناطقه مى‌داند، بعد، عقل و مراتب آن را و همین‌طور آثارش را و بالاترين مرتبه آن را كه مختص به انبيا و اولیا مى‌باشد، توضيح مى‌دهد.
+نهمین فصل، در بيان براهین تجرد نفس و بى‌نيازى آن از بدن مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=172&viewType=html ر.ک: همان، ص172]</ref>.
+دهمین فصل، در اثبات جوهر عقلى مى‌باشد كه در كودكان خالى از هر صورتى بوده و رفته‌رفته، معقولات بديهى، بدون نياز به تعليم، در آن حاصل گرديده كه گاهى با حس و تجربه و گاهى به فيض الهى مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=176&viewType=html ر.ک: همان، ص176]</ref>. مطالب تكمیلى این بحث و همین‌طور عاقبت نفس كه خلودش در آخرت يا با سعادت و يا با شقاوت همراه است، پایان‌بخش این فصل مى‌باشد.
+دومین رساله، «رسالة في معرفة النفس الناطقة و أحوالها» مى‌باشد كه مايه‌هاى عرفانى، در خطبه و مطالب رساله، قابل ملاحظه مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=179&viewType=html ر.ک: همان، ص179]</ref>. رساله حاضر، در سه فصل مى‌باشد و خاتمه‌اى نيز بدان افزوده شده است.
+فصل اول، در اثبات مغايرت جوهر نفس با جوهر بدن مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=183&viewType=html ر.ک: همان، ص183]</ref>. بوعلى، حقيقت نفس را همان منى مى‌داند كه انسان در خطاب خودش بيان مى‌كند. البته این اختلاف بين متكلمین و حكما و عرفا وجود دارد كه متكلمین، بدن جسمانى را مورد اشاره لفظ من مى‌دانند و عرفا و علماى ربانى، جوهر نفسانى روحانى را كه با اكتساب معارف و علوم، عارف به پروردگارخود مى‌گردد. وى، برای اثبات این نظريه، براهینى را بيان مى‌كند كه از جمله آنها، اشاره به آيه شريفه‌اى است كه مى‌گوید:'''«فإذا سوّيته و نفخت فيه من روحي»'''. این «روحي» بيانگر استناد نفس انسان به ذات اقدس الهى است كه مطمئناً جوهرى روحانى و غير جسمانى مى‌باشد.
+دومین فصل، در بقاى نفس بعد از زوال و فناى بدن مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=186&viewType=html ر.ک: همان، ص186]</ref>. شيخ‌الرئيس، نفسى را كه محرك و مدبر بدن مى‌باشد و تصرف در بدن دارد و بدن تابع آن است، غير قابل فنا مى‌داند. وى، بعد از اقامه برهان بر این مطلب، نفوس زكيه را كه با علم و حكمت و عمل صالح كمال يافته‌اند، مشمول آيه كريمه'''«يا أيتها النفس المطمئنة ارجعي إلى ربك راضية مرضية فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي»''' مى‌داند.
+در فصل سوم، مراتب نفوس، به لحاظ شقاوت و سعادت، بعد از مفارقت از بدن، مورد بحث مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=187&viewType=pdf ر.ک: همان، ص187]</ref>. شيخ‌الرئيس، نفوس را به سه قسمت تقسيم مى‌كند: 1. آنهایى كه به لحاظ علم و عمل كامل مى‌باشند؛ 2. نفوسى كه در هر دوى آنها دچار نقصانند؛ 3. نفوسى كه در یکى از آنها كامل و در ديگرى ناقص مى‌باشند. او برای این مطلب، استشهاد مى‌كند به آيه شريفه'''«و كنتم أزواجاً ثلاثة فأصحاب المیمنة ما أصحاب المیمنة و أصحاب المشئمة ما أصحاب المشئمة... و السابقون السابقون أولئك المقربون»'''.
+مؤلف، در خاتمه رساله، به تشريح عوالم سه‌گانه نفس، عقل و جسم پرداخته است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=189&viewType=pdf ر.ک: همان، ص189]</ref>.
+سومین رساله «رسالة في الكلام على النفس الناطقة» است كه [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|بوعلى سينا]] آن را به زبان عربى تأليف نموده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=193&viewType=pdf ر.ک: همان، ص193]</ref>. مؤلف، در خطبه رساله، قوه‌ى دراكه معقولات را وجه تمايز انسان از ساير حيوانات مى‌داند و اسم‌هایى مانند: نفس ناطقه، نفس مطمئنه، نفس قدسيه، روح روحانیه، روح امرى، كلمه طيبه، كلمه جامعه فاصله، سرّ الهى، نور مدبر، قلب حقيقى، لبّ، نهى و حجى را بدان منتسب نموده است.
+وى، این نفس را در كوچك و بزرگ، عاقل و مجنون، موجود مى‌داند كه در بدو وجود عارى از هرگونه صور معقوله‌اى بوده، در ادامه به كمالاتى رسيده است. قائم به نفس بودن، نفس ناطقه و عدم اتكاى آن به بدن و يا اجسام ديگر، از ویژگى‌هایى است كه بوعلى در این رساله بدان پرداخته است. سعادت این نفس، همانا با تزكيه و متخلق شدن به اخلاق حسنه، حاصل مى‌شود.
+او، مى‌گوید: همان‌طورى‌كه استيلاى بلغم، باعث وقار، سكون و آرامش در انسان است يا استيلاى صفرا، باعث غضب و غلبه سوداء، باعث بداخلاقى است و این مزاج‌ها قابل تغييرند، اخلاقيات نيز قابل تغيير و اصلاح خواهند بود.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1871?pageNumber=197&viewType=pdf ر.ک: همان، ص197]</ref> اعتدال مزاج، چون باعث اعتدال اخلاق است، بايد در طريق به دست آوردن آن كوشيد تا نفس، استعداد قبول ملكات فاضله‌ى علمیه و عمليه را داشته باشد.
+مفارقت نفس از بدن كه باعث راحتى و آمادگى‌اش برای فيوض الهى است، مطلب ديگرى است كه مؤلف، به توضيحش پرداخته است؛ اما حالات نفس بعد از موت و سعادت و شقاوت آن، به‌خاطر اختصار رساله، بيان نگرديده‌اند؛ زيرا آن مطالب، نيازمند مقدمات مفصلّى است كه جايش در اينجا نمى‌باشد.
+==پانويس ==
+<references />
-اولين رساله «مبحث عن القوى النفسانية» مى‌باشد كه شيخ‌الرئيس، آن را خطاب به امير نوح بن منصور سامانى، نوشته است. وى، در مقدمه اين کتاب، بعد از حمد و صلوات، ضمن تعريف و تمجيد از نوح بن منصور، اشاره‌اى به جمله «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، كه متفق‌عليه حكما و اوليا مى‌باشد، دارد و مى‌گويد: در کتاب‌هاى پيشينيان نيز خوانده‌ام كه گفته‌اند: اى انسان، نفس خودت را بشناس تا پروردگارت را بشناسى... لذا مناسب ديدم كه کتابى در اين زمينه، براى امير تأليف كنم و آن را در ده فصل قرار دادم.
+==منابع مقاله==
+مقدمه و متن کتاب
-فصل اول از کتاب مزبور، در اثبات قواى نفسانى مى‌باشد. دو قوه تحريك و ادراك در نفس، اثبات و با مثال‌هايى روشن، تبيين مى‌شوند.
-فصل دوم، در تقسيم قواى نفسانيّه مى‌باشد. وى، وجود قواى نباتيه، حيوانيه و ناطقه را در نفس، با بيانى روشن و ساده، در اين فصل، تبيين كرده، بعد به تشكيل اجسام از ماده و صورت اشاره كرده و حيات اجسام زنده را به نفسشان مى‌داند، نه به بدنشان.
-در فصل سوم، به اين نكته پرداخته كه قواى نفسانى، حاصل امتزاج عناصر نمى‌باشد، بلكه نفس، خود، موجودى بسيط مى‌باشد كه سوار بر جسمى مركب از عناصر مختلف گرديده است.
-فصل چهارم، در تفصيل قواى نباتيه مى‌باشد. وى، در اين فصل، سه قوه غاذيه، منميه و مولده را تا حدى توضيح داده و حيات ظاهرى موجود زنده، اعم از گياه، حيوان و انسان را بسته به اين سه قوه مى‌داند.
-در فصل پنجم، قواى حيوانى را توضيح مى‌دهد و بيان مى‌كند كه چگونه ما به تك‌تك آنها نيازمند هستيم. وى هر حيوانى را حساس و متحرك بالاراده معرفى مى‌كند و مى‌گويد: حكمت الهى اقتضا مى‌كند كه هر حيوان متحرك بالاراده‌اى، مركب از عناصر اربعه باشد، اراده و ذوق نيز براى ادامه حيات، برايش ضرورت داشته باشد.
-حواس ظاهرى و باطنى، طبق تقسيم‌بندى شيخ‌الرئيس، به اين صورت است كه متصوره، متخيله، متوهمه و متذكره از جمله حواس باطنى مى‌باشند و مثال‌هايى كه براى اين حواس مى‌زند، عبارتند از: جاسوسان، وزرا و امراى امير نوح بن منصور سامانى.
-فصل بعدى، به‌طور خاص مبيّن حواس خمسه بوده و كيفيت ادراك هركدام، در آن، مشخص گرديده‌اند؛ براى مثال، چگونگى ديدن را كه با رسيدن انوارى از جسم مريى به چشم، حاصل مى‌شود، به‌طور خلاصه و مفيد توضيح داده است.
-حواس باطنه، در فصل هفتم، مورد بررسى واقع شده‌اند. مثال هميشگى [[ابن‌سینا، حسین بن عبدالله|بوعلى سينا]]، كه در آثار مختلف خود، براى حس مشترك بيان مى‌كند، در اينجا نيز آمده است و آن اين است كه انسان با ديدن رنگ عسل، پى به شيرينى آن مى‌برد و اين، عملكرد حس باطنى مشترك است.
-جايگاه خيال، وهم و حواس ظاهرى، با استناد به سخن ارسطاطاليس كه مى‌گويد: متصوره، در قسمت جلوى مغز و خيال، در قسمت ميانى مغز قرار گرفته و متذكره، در قسمت پشت مغز قرار دارد، نيز از جمله مطالب اين فصل، مى‌باشد. ارسطاطاليس، جايگاه وهم را كل مغز مى‌داند.
-در فصل هشتم، نفس انسانى از آغاز تا كمالش، مورد بحث مى‌باشد. وى، نخست، تفاوت حيوان ناطق را با غير ناطق، بيان مى‌كند و وجه تمايز را همان نفس ناطقه مى‌داند، بعد، عقل و مراتب آن را و همين‌طور آثارش را و بالاترين مرتبه آن را كه مختص به انبيا و اوليا مى‌باشد، توضيح مى‌دهد.
-نهمين فصل، در بيان براهين تجرد نفس و بى‌نيازى آن از بدن مى‌باشد. دهمين فصل، در اثبات جوهر عقلى مى‌باشد كه در كودكان خالى از هر صورتى بوده و رفته‌رفته، معقولات بديهى، بدون نياز به تعليم، در آن حاصل گرديده كه گاهى با حس و تجربه و گاهى به فيض الهى مى‌باشد. مطالب تكميلى اين بحث و همين‌طور عاقبت نفس كه خلودش در آخرت يا با سعادت و يا با شقاوت همراه است، پايان‌بخش اين فصل مى‌باشد.
-دومين رساله، «رسالة في معرفة النفس الناطقة و أحوالها» مى‌باشد كه مايه‌هاى عرفانى، در خطبه و مطالب رساله، قابل ملاحظه مى‌باشد. رساله حاضر، در سه فصل مى‌باشد و خاتمه‌اى نيز بدان افزوده شده است.
-فصل اول، در اثبات مغايرت جوهر نفس با جوهر بدن مى‌باشد. بوعلى، حقيقت نفس را همان منى مى‌داند كه انسان در خطاب خودش بيان مى‌كند. البته اين اختلاف بين متكلمين و حكما و عرفا وجود دارد كه متكلمين، بدن جسمانى را مورد اشاره لفظ من مى‌دانند و عرفا و علماى ربانى، جوهر نفسانى روحانى را كه با اكتساب معارف و علوم، عارف به پروردگارخود مى‌گردد. وى، براى اثبات اين نظريه، براهينى را بيان مى‌كند كه از جمله آنها، اشاره به آيه شريفه‌اى است كه مى‌گويد: '''«فإذا سوّيته و نفخت فيه من روحي»'''. اين «روحي» بيانگر استناد نفس انسان به ذات اقدس الهى است كه مطمئناً جوهرى روحانى و غير جسمانى مى‌باشد.
-دومين فصل، در بقاى نفس بعد از زوال و فناى بدن مى‌باشد. شيخ‌الرئيس، نفسى را كه محرك و مدبر بدن مى‌باشد و تصرف در بدن دارد و بدن تابع آن است، غير قابل فنا مى‌داند. وى، بعد از اقامه برهان بر اين مطلب، نفوس زكيه را كه با علم و حكمت و عمل صالح كمال يافته‌اند، مشمول آيه كريمه '''«يا أيتها النفس المطمئنة ارجعي إلى ربك راضية مرضية فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي»''' مى‌داند. در فصل سوم، مراتب نفوس، به لحاظ شقاوت و سعادت، بعد از مفارقت از بدن، مورد بحث مى‌باشد. شيخ‌الرئيس، نفوس را به سه قسمت تقسيم مى‌كند: 1. آنهايى كه به لحاظ علم و عمل كامل مى‌باشند؛ 2. نفوسى كه در هر دوى آنها دچار نقصانند؛ 3. نفوسى كه در يكى از آنها كامل و در ديگرى ناقص مى‌باشند. او براى اين مطلب، استشهاد مى‌كند به آيه شريفه '''«و كنتم أزواجاً ثلاثة فأصحاب الميمنة ما أصحاب الميمنة و أصحاب المشئمة ما أصحاب المشئمة... و السابقون السابقون أولئك المقربون»'''.
-مؤلف، در خاتمه رساله، به تشريح عوالم سه‌گانه نفس، عقل و جسم پرداخته است.
-سومين رساله «رسالة في الكلام على النفس الناطقة» است كه [[ابن‌سینا، حسین بن عبدالله|بوعلى سينا]] آن را به زبان عربى تأليف نموده است. مؤلف، در خطبه رساله، قوه‌ى دراكه معقولات را وجه تمايز انسان از ساير حيوانات مى‌داند و اسم‌هايى مانند: نفس ناطقه، نفس مطمئنه، نفس قدسيه، روح روحانيه، روح امرى، كلمه طيبه، كلمه جامعه فاصله، سرّ الهى، نور مدبر، قلب حقيقى، لبّ، نهى و حجى را بدان منتسب نموده است.
-وى، اين نفس را در كوچك و بزرگ، عاقل و مجنون، موجود مى‌داند كه در بدو وجود عارى از هرگونه صور معقوله‌اى بوده، در ادامه به كمالاتى رسيده است. قائم به نفس بودن، نفس ناطقه و عدم اتكاى آن به بدن و يا اجسام ديگر، از ويژگى‌هايى است كه بوعلى در اين رساله بدان پرداخته است. سعادت اين نفس، همانا با تزكيه و متخلق شدن به اخلاق حسنه، حاصل مى‌شود.
-او، مى‌گويد: همان‌طورى‌كه استيلاى بلغم، باعث وقار، سكون و آرامش در انسان است يا استيلاى صفرا، باعث غضب و غلبه سوداء، باعث بداخلاقى است و اين مزاج‌ها قابل تغييرند، اخلاقيات نيز قابل تغيير و اصلاح خواهند بود. اعتدال مزاج، چون باعث اعتدال اخلاق است، بايد در طريق به دست آوردن آن كوشيد تا نفس، استعداد قبول ملكات فاضله‌ى علميه و عمليه را داشته باشد.
-مفارقت نفس از بدن كه باعث راحتى و آمادگى‌اش براى فيوض الهى است، مطلب ديگرى است كه مؤلف، به توضيحش پرداخته است؛ اما حالات نفس بعد از موت و سعادت و شقاوت آن، به‌خاطر اختصار رساله، بيان نگرديده‌اند؛ زيرا آن مطالب، نيازمند مقدمات مفصلّى است كه جايش در اينجا نمى‌باشد.
-== پیوندها ==
+==وابسته‌ها==
-[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/11731 مطالعه کتاب احوال النفس در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
+{{وابسته‌ها}}
+[[رساله نفس]]
 [[رده:کتاب‌شناسی]]
+[[رده:بهمن (1400)]]