جستاری در مذهب اسماعیلی فردوسی و بیست و سه گفتار دیگر از شاهنامه شناسان درباره دین و مذهب فردوسی: تفاوت میان نسخه‌ها

جز
جایگزینی متن - 'ه ی ' به 'ه‌ی '
جز (جایگزینی متن - 'می دانند' به 'می‌دانند')
جز (جایگزینی متن - 'ه ی ' به 'ه‌ی ')
خط ۳۵: خط ۳۵:


==گزارش محتوا==
==گزارش محتوا==
آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از گفتارها درباره‌ی دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] است که در دوره‌ی معاصر از زبان فردوسی پژوهان بازگفته شده است. از آن چه خواهیم دید، چنین برمی آید که پیوسته پژوهش‌گران به چیستی دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] توجه داشته‌اند و کم تر پژوهنده‌ای را می‌بینیم که از بینش دینی و مذهب فردوسی پرسش نکرده باشد؛ از همین روی، این نکته پیش می آید که چرا باید پژوهندگان این اثر حماسی به این اندازه به دین و مذهب سراینده ی آن اثر توجه داشته باشند؟ به راستی چه پیوندی است میان حماسه ی فردوسی و دین و مذهب وی که پیوسته از نگرش دینی و مذهبی او پرسیده اند؟
آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از گفتارها درباره‌ی دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] است که در دوره‌ی معاصر از زبان فردوسی پژوهان بازگفته شده است. از آن چه خواهیم دید، چنین برمی آید که پیوسته پژوهش‌گران به چیستی دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] توجه داشته‌اند و کم تر پژوهنده‌ای را می‌بینیم که از بینش دینی و مذهب فردوسی پرسش نکرده باشد؛ از همین روی، این نکته پیش می آید که چرا باید پژوهندگان این اثر حماسی به این اندازه به دین و مذهب سراینده‌ی آن اثر توجه داشته باشند؟ به راستی چه پیوندی است میان حماسه‌ی فردوسی و دین و مذهب وی که پیوسته از نگرش دینی و مذهبی او پرسیده اند؟


پرسش از دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]]، یکی از سؤال هایی است که پیوسته ذهن نگارنده را هم چون دیگرانی که به حوزه‌ی شاهنامه پژوهی وارد شده‌اند، به خود مشغول می داشت و به دلیل همین پرسش و سؤالاتی همانند آن، گه گاه مورد سرزنش برخی منتقدان قرار گرفته است که به راستی سخن گفتن از دین و کیش [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]]، اساسا چه مشکلی را می گشاید و چه یاری‌ای به شناخت [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] می‌رساند؟ پاسخ به این گروه که بیش‌تر فریفته‌ی زیبایی های ادبی به حق [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] هستند و خویش کاری های دیگر این اثر در فرهنگ ما را چندان مهم نمی‌دانند، این خواهد بود که شناخت دین ومذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]]، چیستی اندیشه ی ایرانیان پیش رو آن قرن‌ها را روشن می‌سازد که البته این مسأله برای کسانی که صرفا می خواهند از یک متن ادبی لذت ببرند و به زیبایی‌های هنری اثر سرگرم باشند، موضوعی مهم نخواهد بود؛ اما دغدغه‌مندانی که سیر تحول فکری ایرانیان، تاریخ علوم عقلی در ایران، چگونگی افتادن در ابتذال خردستیزی و علل توسعه نیافتگی ایران را جست و جو می‌کنند و از سرگشتگی‌های فکری و تناقض در کردار ایرانی به تنگ آمده‌اند، قطعا شناخت برآمیختگی اندیشه‌ی ملی گرایانه و مذهب اسماعیلی [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] راه گشا خواهد بود. [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] از یک سو در پی آن است که با ارائه‌ی [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] به عنوان آیینه‌ای از فرهنگ ایرانی، ضعف و نقص و البته شایستگی‌های این فرهنگ را بنماید و از سوی دیگر با درآمیختگی بخش کارآمد فرهنگی کهن ایرانی و تفکر شیعی (اسماعیلی) که خرد را اساس زیست مادی و معنوی خود ساخته است، طرحی برای زندگی ایرانیان به دست دهد. او این برآمیختگی فرهنگ کهن ایرانی و تفکر اسماعیلی را که در همان اندیشه‌های کهن ایرانی بنیاد دارد و پیکره‌ای اسلامی گرفته است، به زیبایی در دیباچه‌ی اثرش به نمایش می گذارد و این اندیشه و باور را در بن داستان‌های [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] می‌پراکند. او با آمیزش فرهنگ دیرپای ایرانی و اندیشه‌ی شیعی، آمیختگی دین ورزی با خردگرایی، دنیاگرایی توسعه گرا و رستگاری اخلاقی یا به تعبیری دیگر، زیست اخلاقی هم راه با شاید را جست و جو می‌کند و البته چه طرحی برای زندگی در روزگار کنونی از این خوش تر. نکته ای دیگر را که گروه یاد شده از آن غفلت کرده‌اند، وجود اندیشه ی دینی (اسماعیلی) در بن داستان‌های [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] است که حتی ساخت ادبی و زیبایی شناسی آن متن را رقم می زند و متأثر می‌سازد. در این باره کافی است به دیدگاه [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] درباره‌ی داستان‌های [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] نگاه کنیم. از نظر نگارنده، این دید به داستان‌ها از بینش اسماعیلی [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] برمی خیزد که پس از این بدان خواهیم پرداخت؛ بنابراین آیا می‌توان جنبه ی ادبیاتی متن شاهنامه را از بن مایه‌های فکری و باوری سراینده اش جدا ساخت؟
پرسش از دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]]، یکی از سؤال هایی است که پیوسته ذهن نگارنده را هم چون دیگرانی که به حوزه‌ی شاهنامه پژوهی وارد شده‌اند، به خود مشغول می داشت و به دلیل همین پرسش و سؤالاتی همانند آن، گه گاه مورد سرزنش برخی منتقدان قرار گرفته است که به راستی سخن گفتن از دین و کیش [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]]، اساسا چه مشکلی را می گشاید و چه یاری‌ای به شناخت [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] می‌رساند؟ پاسخ به این گروه که بیش‌تر فریفته‌ی زیبایی های ادبی به حق [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] هستند و خویش کاری های دیگر این اثر در فرهنگ ما را چندان مهم نمی‌دانند، این خواهد بود که شناخت دین ومذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]]، چیستی اندیشه‌ی ایرانیان پیش رو آن قرن‌ها را روشن می‌سازد که البته این مسأله برای کسانی که صرفا می خواهند از یک متن ادبی لذت ببرند و به زیبایی‌های هنری اثر سرگرم باشند، موضوعی مهم نخواهد بود؛ اما دغدغه‌مندانی که سیر تحول فکری ایرانیان، تاریخ علوم عقلی در ایران، چگونگی افتادن در ابتذال خردستیزی و علل توسعه نیافتگی ایران را جست و جو می‌کنند و از سرگشتگی‌های فکری و تناقض در کردار ایرانی به تنگ آمده‌اند، قطعا شناخت برآمیختگی اندیشه‌ی ملی گرایانه و مذهب اسماعیلی [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] راه گشا خواهد بود. [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] از یک سو در پی آن است که با ارائه‌ی [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] به عنوان آیینه‌ای از فرهنگ ایرانی، ضعف و نقص و البته شایستگی‌های این فرهنگ را بنماید و از سوی دیگر با درآمیختگی بخش کارآمد فرهنگی کهن ایرانی و تفکر شیعی (اسماعیلی) که خرد را اساس زیست مادی و معنوی خود ساخته است، طرحی برای زندگی ایرانیان به دست دهد. او این برآمیختگی فرهنگ کهن ایرانی و تفکر اسماعیلی را که در همان اندیشه‌های کهن ایرانی بنیاد دارد و پیکره‌ای اسلامی گرفته است، به زیبایی در دیباچه‌ی اثرش به نمایش می گذارد و این اندیشه و باور را در بن داستان‌های [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] می‌پراکند. او با آمیزش فرهنگ دیرپای ایرانی و اندیشه‌ی شیعی، آمیختگی دین ورزی با خردگرایی، دنیاگرایی توسعه گرا و رستگاری اخلاقی یا به تعبیری دیگر، زیست اخلاقی هم راه با شاید را جست و جو می‌کند و البته چه طرحی برای زندگی در روزگار کنونی از این خوش تر. نکته ای دیگر را که گروه یاد شده از آن غفلت کرده‌اند، وجود اندیشه‌ی دینی (اسماعیلی) در بن داستان‌های [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] است که حتی ساخت ادبی و زیبایی شناسی آن متن را رقم می زند و متأثر می‌سازد. در این باره کافی است به دیدگاه [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] درباره‌ی داستان‌های [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] نگاه کنیم. از نظر نگارنده، این دید به داستان‌ها از بینش اسماعیلی [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] برمی خیزد که پس از این بدان خواهیم پرداخت؛ بنابراین آیا می‌توان جنبه‌ی ادبیاتی متن شاهنامه را از بن مایه‌های فکری و باوری سراینده اش جدا ساخت؟


بنابرآنچه یاد شده، شناخت بن مایه‌های اندیشه ی شاعر در توضیح و تحلیل ادبیات متن شاهنامه بایسته است و نمی‌توان فارغ از علت و انگیزه ی سراینده ی متن، به نتیجه ی چندان درستی از تحلیل متن رسید؛ از همین روی، در بخش نخست این مجموعه، نگارنده بر آن بوده که بینش مذهبی فردوس را بررسی کند و در این راه از دیباچه به صورت ویژه و دیگر بخش‌های شاهنامه یاری بگیرد و نهایتا [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] را به عنوان شاعری اسماعیلی مذهب بشناساند. پس از آن نیز در بیست و سه گفتار، آن چه را درباره‌ی دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] گفته‌اند، آورده است تا خوانندگان در یک مجموعه تقریبا همه‌ی سخنان پژوهندگان [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] را در این باره ببینند و در آن درنگ ورزند.
بنابرآنچه یاد شده، شناخت بن مایه‌های اندیشه‌ی شاعر در توضیح و تحلیل ادبیات متن شاهنامه بایسته است و نمی‌توان فارغ از علت و انگیزه‌ی سراینده‌ی متن، به نتیجه‌ی چندان درستی از تحلیل متن رسید؛ از همین روی، در بخش نخست این مجموعه، نگارنده بر آن بوده که بینش مذهبی فردوس را بررسی کند و در این راه از دیباچه به صورت ویژه و دیگر بخش‌های شاهنامه یاری بگیرد و نهایتا [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] را به عنوان شاعری اسماعیلی مذهب بشناساند. پس از آن نیز در بیست و سه گفتار، آن چه را درباره‌ی دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] گفته‌اند، آورده است تا خوانندگان در یک مجموعه تقریبا همه‌ی سخنان پژوهندگان [[شاهنامه فردوسی (نشر قطره)|شاهنامه]] را در این باره ببینند و در آن درنگ ورزند.


درباره‌ی بخش دوم کتاب، به این نکته باید توجه داشته باشیم که نگارنده در آن، در ترتیب قرار گرفتن جستارها بر آن بوده است که زمان نگارش هر گفتار در نظر گرفته شود؛ از همین روی، جستارها را مانند آن چه نوشته شده است، در آغاز با رعایت زمان نگارش آن‌ها آورده است. از سوی دیگر، تناسب موضوعی مقاله‌ها نیزدر نظر بوده است؛ به طور مثال جستارهایی را که در آن نویسندگان، [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] را شیعه‌ی دوازده امامی دانسته اند، پی در پی آورده است. دراین بخش گفتار پایانی، سخنانی کوتاه از شاهنامه شناسان و پژوهندگان درباره‌ی دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] است.<ref> [https://historylib.com/books/2701 ر.ک: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران] </ref>
درباره‌ی بخش دوم کتاب، به این نکته باید توجه داشته باشیم که نگارنده در آن، در ترتیب قرار گرفتن جستارها بر آن بوده است که زمان نگارش هر گفتار در نظر گرفته شود؛ از همین روی، جستارها را مانند آن چه نوشته شده است، در آغاز با رعایت زمان نگارش آن‌ها آورده است. از سوی دیگر، تناسب موضوعی مقاله‌ها نیزدر نظر بوده است؛ به طور مثال جستارهایی را که در آن نویسندگان، [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] را شیعه‌ی دوازده امامی دانسته اند، پی در پی آورده است. دراین بخش گفتار پایانی، سخنانی کوتاه از شاهنامه شناسان و پژوهندگان درباره‌ی دین و مذهب [[فردوسی، ابوالقاسم|فردوسی]] است.<ref> [https://historylib.com/books/2701 ر.ک: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران] </ref>