اخلاق در نگاه مولانا: چیستی و هستی

اخلاق در نگاه مولانا: چیستی و هستی
پدیدآوران	قانعی خوزانی، مهناز (نویسنده)
ناشر	نشر نگاه معاصر
مکان نشر	تهران
سال نشر	1388
چاپ	اول
موضوع	مولوی، جلال‌ الدین‌ مولانا‌ محمد بن‌ محمد، ۶۰۴ - ۶۷۲ ق‌ - مثنوی - اخلاق‌,اخلاق‌ در ادبیا‌ت‌
کد کنگره	‏PIR۵۳۰۷/الف۳،ق۳

اخلاق در نگاه مولانا: چیستی و هستی تألیف مهناز قانعی خوزانی، این کتاب در سه فصل و یک خاتمه، به بررسی امکان استخراج یک نظام اخلاقی در مثنوی معنوی می‌پردازد و در اصل، با نام اخلاق اخلاق شناسی مثنوی، به عنوان رسالۀ دکتری فلسفه تطبیقی، نگارش و در مدرسه عالی شهید مطهری از آن دفاع شده است. به همین جهت، ساختار آن مطابق با شیوۀ تحقیق دانشگاهی است و سخن با چکیده، کلید واژه، بیان مسئله، تحقیق، فرضیه، بیان ضرورت مسئله تحقیق، سوابق و پیشینه و ساختار تحقیق آغاز و مراحل تحقیق را رسیدن به نتیجه، با دقت و مهارت طی می‌کند.

سؤال اصلی این پژوهش این است که آیا مثنوی مولوی، به عنوان یکی از متون اصیل عرفان و تصوف اسلامی، قابلیت استخراج یک نظام اخلاقی را دارا است؟ سؤالاتی که بنا به ضرورت و اقتضای مسئله اصلی مورد بررسی قرار گرفته عبارت است از: نسبت اخلاق با هویت و هستی انسان چیست؟ نسبت اخلاق به عنوان یکی از شئون عقل عملی، با عقل نظری، یعنی آن جنبه‌ای که از قوه یا جوهر آگاهی انسان، که مجرد از ملاحظۀ عملی و ارزشی است، چیست؟ آیا تعلیم و تربیت اخلاقی، امری ممکن است؟ اگر آری، چگونه و معیار حُسن و قُبح چیست؟ در فرضیه تحقیق می‌گوید: مثنوی امکان استخراج یک نظام اخلاقی را داراست؛ به این معنا که قابلیت آن را دارد تا یک مجموعۀ منسجم و سازگار، از اجزای مختلفی که یک نهاد اخلاقی باید واجد آن‌ها باشد و یا معمولاً واجد آنها است، از آن استخراج شود.

فصل اول، کلیات بحث را در بر می‌گیرد؛ بعضی از این کلیات مواردی است که نگارنده ذکر آنها را با توجه به موضوع و محور اصلی بحث، که فلسفه اخلاق است، لازم دیده است؛ مانند یک بررسی اجمالی در واژه اخلاق و کاربردهای مختلف آن؛ بیان خلاصه‌ای از دو جریان اخلاق فلسفی و اخلاق عرفانی قبل از مولانا؛ و نیز بیان نقش کلام الهی و سنّت نبوی در مثنوی.

در بخش دیگر این فصل، به بررسی نظام هستی در مثنوی و ارتباطی که میان آن و معرفت و اخلاق وجود دارد، می‌پردازد.

مباحث فصل دوم، با عنوان مبانی انسان شناسی اخلاق در مثنوی، به بررسی دسته‌ای از مبانی فکری مولانا اختصاص دارد، که حیث اخلاقی انسان مستقیماً از آن‌ها ناشی می‌شود. علاوه بر این، موضوعاتی چون مطلوب‌های ذاتی انسان، منشأ خطای اخلاقی و نقش متقابل اندیشه و اراده در آن، امکان و ماهیت تعلیم و تربیت اخلاقی نیز مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. اتباط منطقی این بخش‌ها با یکدیگر در آغاز هر بخش ذکر شده است؛ محور موضوعات این فصل، علم الّنفس اخلاقی و به اصطلاح، روان‌شناسی اخلاق است.

فصل سوم، به نظریه اخلاقی مثنوی می‌پردازد؛ این فصل، مثنوی را جهت احتمال وجود نوعی نظریه اخلاق هنجاری، به تفصیل با نمونه‌های زیاد، مورد بررسی قرار می‌دهد و با توجه به نتایج به دست آمده به مسائل بعدی می‌پردازد. نسخه مورد استفاده در این تحقیق، مثنوی مصحح عبدالکریم سروش بوده و در استنادات تنها به ابیات مثنوی اکتفا کرده و گاه به سراغ فیه مافیه نیز رفته است و کوشیده تا مفاد و نتایج مستخرج از ابیات با سایر بیت‌ها و سخنان مولانا توضیح داده شود.

در خاتمه؛ خلاصۀ فصل‌های سه گانه بیان شده و در نتیجه، به سؤال اصلی تحقیق، چنین پاسخ می‌دهد که در مثنوی نوعی نظام اخلاقی وجود دارد و سپس آن را تعریف تبیین می‌کند. در پایان، فهرست‌های منابع، آیات، احادیث، سخنان بزرگان، نام کسان، نام کتاب‌ها، مفاهیم و اصطلاحات تنظیم و درج شده است.

منابع مقاله

عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.