تلعکبری، هارون بن موسی

تلعکبری، هارون بن موسی
نام کامل	ابومحمد هارون بن موسی بن احمد تلعکبری
نسب	تلعکبری
نام پدر	موسی
محل تولد	تل‌عکبرا، عراق
محل زندگی	بغداد، کوفه،
رحلت	385ق/995م
فرزندان	ابوالحسین محمد، ابوجعفر
دین	اسلام
مذهب	شیعه
اطلاعات علمی
اساتید	کلینی، ابن همام اسکافی، ابوالعباس ابن عقده، علی بن بابویه قمی، ابن جنید اسکافی، محمد بن عباس بن ماهیار ابن جحام، حسین بن احمد بن شیبان قزوینی، ابوعلی احمد بن محمد صولی، ابن ولید قمی، ابوالقاسم بغوی، ابوبکر باغندی
شاگردان	شیخ مفید، حسین بن عبیدالله غضائری، شریف رضی، ابن شاذان قمی، علی بن حسن ابن منده، قاضی علی بن محمد قزوینی، ابوالحسین محمد بن هارون تلعکبری، ابوجعفر تلعکبری، نجاشی
برخی آثار	الجوامع فی علوم الدین، المشیخه، نسخه‌ای در ادعیه و نمازها

ابومحمد هارون بن موسی بن احمد تَلّعُکْبَری(د 385ق/ 995م)، از محدثان امامیه در عراق.

زندگی‌نامه

وی چنان‌که از نسبتش برمی‌آید، از تل عکبرا، تلی در کنار روستای عکبرا در نزدیکی بغداد، برخاسته، و نسب به قبیلۀ عرب بنی‌شیبان می‌رسانده است.

دربارۀ وقایع زندگی او اطلاعات مستقیم ثبت نشده است، ولی می‌توان از طریق سماعات او، جریان زندگی وی را گمانه زد. چنین می‌نماید که او در نخستین دهه از سدۀ 4ق و ظاهراً در همان تل عکبرا زاده شده باشد.

تحصیلات

نخستین سماع ثبت‌شدۀ وی مربوط به سال 322ق در بغداد است. با یاری دیگر اساتید، می‌دانیم که دانش‌اندوزی او در بغداد تا 328ق ادامه داشته است. درک استادانی چون کلینی(د ح 328ق) و علی بن بابویه(د 329ق) مربوط به همین دوره از تحصیل او بوده است.

از آن پس وی درگیر سفرهای علمی درون عراق شده، و در این میان، در 331ق در حدود نهروان، در 333ق در کوفه و در 335ق در بغداد سماع داشته است. بخش مهمی از دانش‌اندوزی تلعکبری نزد استادان برجستۀ بغداد چون ابن همام اسکافی(د 336ق) در همین اوان رخ داده است. دربارۀ سفری به خراسان و ماوراءالنهر، سند روشنی در دست نیست، ولی می‌دانیم که وی از برخی بزرگان امامیه در آن سرزمینها، مانند محمدبن عمر بن عبدالعزیز کشی و حیدر بن نعیم سمرقندی، شاگردان عیاشی، دانش آموخته است. از آن میان می‌دانیم که استماع وی از علی بن احمد خراسانی در 337ق بوده است. با توجه به طبقۀ دیگر استادان شرقی، اگر سفری به آن منطقه رخ داده، باید مربوط به همین حدود زمانی باشد. وی بخشی از سال 340ق را هنوز در بغداد بود. ظاهراً به بصره سفری نداشته، و روایت او از برخی مشایخ بزرگ آن شهر چون عبدالعزیز بن یحیى جلودی به مکاتبه بوده است. در همان سال 340ق، تلعکبری احتمالاً برای مناسک حج راه به غرب جست و در ادامۀ همین سفر به مصر درآمد. وی در ایام پایانی 340ق و نیز در 341ق در مصر سماعاتی داشته است. احتمالاً مسافرت وی به حلب نیز در خلال همین سفر بوده است. وی پیش از 344ق به عراق بازگشته، چه در 344ق باز در کوفه سماع داشته است. دانسته نیست استماع وی از شیخ بزرگ قمی، احمد بن محمد بن یحیى عطار در 356ق، در کجا رخ داده است؛ شاید این استماع حاصل سفری به ایران بوده باشد. به هر حال او سال‌های میان‌سالی را در عراق و بیشتر در بغداد ساکن بوده، و تا 370ق، همچنان سماعاتی از وی در آن سرزمین به ثبت آمده است. در 383ق نیز محمد بن محمد مذاری در بغداد محضر او را درک کرده است.

استادان

تلعکبری یکی از پرسماع‌ترین شیوخ امامی بغداد است. در شمار مشایخ او می‌توان بزرگانی چون کلینی، ابن همام اسکافی، ابوالعباس ابن عقده، علی بن بابویه قمی، ابن جنید اسکافی. محمد بن عباس بن ماهیار ابن جحام، حسین بن احمد بن شیبان قزوینی و ابوعلی احمد بن محمد صولی را نام برد. روایت وی از برخی شیوخ نامدار قم، مانند ابن ولید قمی نیز به مکاتبه بوده است.

وی از مشایخ اهل سنت نیز بهره گرفته، و محفل بزرگانی چون ابوالقاسم بغوی و ابوبکر باغندی را درک کرده است.

شاگردان

از تلعکبری بسیاری دانش آموخته و حدیث شنیده‌اند که از آن شمار می‌توان کسانی چون شیخ مفید، حسین بن عبیدالله غضائری، شریف رضی، ابن شاذان قمی، علی بن حسن ابن منده، قاضی علی بن محمد قزوینی، و دو فرزند هارون، ابوالحسین محمد و ابوجعفر را یاد کرد. نجاشی نیز در اواخر عمر وی، چندی در محافل او در خانه‌اش شرکت می‌جسته است.

روایت وی

تلعکبری از جمله محدثان برجستۀ امامی است که نام او در سلسله اسانید بسیاری از کتب و مصنفات پیشین دیده می‌شود. طوسی به وسعت روایت او و بی‌نظیر بودنش در این‌باره اشاره کرده، و یادآور شده که وی تمامی اصول و مصنفات کهن امامیه را در روایت داشته است. در دو کتاب الفهرست طوسی و الرجال نجاشی نیز نام او در طریق روایی کتب بسیاری ثبت شده است. او به واقع یکی از مهم‌ترین حلقه‌های اتصال میان نویسندگان متقدم امامی و عالمان عصر شیخ طوسی است که به خصوص با بهره‌جویی از محفل محدثان پرروایت عراق چون ابن همام و ابن عقده، در زنده نگاه داشتن سنت حدیثی عراق، آن هم در روزگاری که اهمیت اصحاب حدیث در آن سرزمین روی به کاهش می‌نهاد، نقش مؤثری ایفا نموده است.

وثاقت وی

از نظر رجالی، شیخ طوسی ضمن تأکید بر عظمت شأن او نزد امامیه، وی را ثقه شمرده است. نجاشی نیز او را از وجوه امامیه و مورد اعتماد اهل مذهب شمرده، و در برآورد رجالی، وی را ثقه و عاری از طعن دانسته است.

ابن طاووس به وی لقب «شیخ صدوق» داده است. با این‌همه، در منابع رجالی اهل سنت، با تکیه بر رافضی بودن وی، اشاره شده که وی راوی «مناکیر» بوده است.

فقاهت وی

افزون بر روایت حدیث، تلعکبری به نقل اقوال رجالی پیشینیان، به‌ویژه ابن همام اسکافی نیز اهتمام داشته است. شیخ مفید نیز وی را در شمار فقیهان اصحاب حدیث در عصر خود شمرده، و از جمله قائلان به عدد در ایام ماه رمضان آورده است.

آثار وی

شیخ طوسی نام او را در شمار مؤلفین امامیه نیاورده است، شاید از آن رو که آثار وی از شهرت محدود برخوردار بوده‌اند. اما نجاشی از یک اثر وی با عنوان الجوامع فی علوم‌الدین یاد کرده که دارای عنوانی کم‌نظیر است و چنین می‌نماید که نوشته‌ای از نسخ جوامع محدثانه و فراگیر در زمینه‌های مختلف دانش دین بوده است. افزون بر آن، ابن حجر از یک اثر تلعکبری با عنوان المشیخه یاد کرده، و از آن مطلبی نقل نموده است. همین اثر با یک نوشتۀ رجالی دیگر از تلعکبری، مبنای نقل طیف وسیعی از اطلاعات در «باب من لم‌یرو عنهم(ع)» در رجال شیخ طوسی بوده است. همچنین نسخه یا نسخه‌هایی مشتمل بر ادعیه و نمازها منتسب به وی در اختیار ابن طاووس بوده که در آثارش بسیار از آن نقل کرده است

منابع مقاله

پاکتچی، احمد، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، سال چاپ 1378