میراث مکتوب شیعه در پنج قرن نخست: تبیین سر شکل‌گیری و تحول آثار شیعیان در حوزه‌های حدیثی بر اساس دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی: تفاوت میان نسخه‌ها

فصل سوم: راویان مؤثر در انتقال آثار و پرتألیف ترین مؤلفان شیعه در پنج سده ی نخست- در دو بخش سامان یافته است. بخش اول به معرفی مؤثرترین راویان در انتقال میراث مکتوب عالمان پرداخته شده است و در بخش دوم پرتألیف ترین عالمان شیعه در پنج قرن نخست معرف شده اند.

حدیث بعد ازقرآن، مهم ترین نقش و جایگاه را در حوزه های مختلف دین اسلام اعم از عقاید، احکام و اخلاق دارد. از این رو، مسلمانان همواره در نقل، حفظ ، ثبت و ضبط حدیث کوشیده اند. شیعیان که هرگز به منع حکومتی نقل و کتابت حدیث در دوره ی پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وقعی ننهادند، به رغم محدودیت ها و خطرهای فراوانی که پیوسته با آن روبه رو بودند، در حفظ این میراث گرانقدر هم به شکل شفاهی و هم به شکل مکتوب همت گماردند. شکل گیری دفاتر حدیثی از سماع شفاهی محدثان، تصنیف کتاب‌ها از دفاتر حدیثی و سرانجام تألیف جوامع روایی، نشانگر روند تحول این آثار مکتوب در طی سالیان دراز و گویای تلاش های مستمر محدثان است. آنچه که ما را با این تلاش ها و تحولات در طول اعصار مختلف آشنا می کند، کتاب‌های فهارس است که نام هزاران کتابی را در خود جای داده است که طی قرون متمادی در شرایط زمانی و مکانی متفاوت و با انگیزه ها و اهداف گوناگون در حوزه های مختلف علوم از تفسیر و فقه گرفته تا کلام، تاریخ و سایر حوزه ها به رشته ی تحریر درآمده‌اند و به عبارت دیگر فهارس نشانگر تاریخ اندیشه در علوم مختلف اند که از رهگذر آن‌ها می توان با شکل گیری و تحول اندیشه ها در حوزه های مختلف آشنا شد. فهرست نگاری در میان شیعیان پیشینه ای طولانی دارد. آثار موجود بیانگر این مدعا و همچنین نشانگر وجود فهرست‌هایی پیش از دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی است. اگرچه امروزه این فهارس در دسترس نیست ولی نقل های نجاشی و شیخ طوسی از آن‌ها، گواه وجود این فهرست ها تا دوران این دو مفهرس است. از میان فهرست‌های متقدمان دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی از جایگاه ویژه ای برخوردارند. این دو فهرست در نیمه ی اول قرن پنجم تألیف شده اند. البته قرائن و شواهد بر تقدم شیخ طوسی بر نجاشی در تألیف الفهرست دلالت دارد. ناقص و ناتمام بودن فهرست‌های پیشین، همچنین پاسخ به اتهامات گروهی از مخالفان شیعه که مدعی عدم پیشینه ی علمی برای شیعیان بودند، مهم ترین دلایلی است که شیخ طوسی و نجاشی را به نوشتن این دو فهرست ترغیب کرد. نجاشی و شیخ طوسی در تألیف آثار خود از اساتیدی چون شیخ مفید، ابن عبدون، غضائری و دیگران بهره برده اند. ارائه ی اطلاعات فراوان درباره ی مؤلفان همچون نام مؤلف، نسب، کنیه، محل زندگی، مذهب، طبقه و عصر نویسندگان، نام بردن از آثار به طور صریح یا با به کارگیری تعابیری چون «له کتاب»، «له اصل»، «له نسخة»، توجه به انتساب کتاب به مؤلف، توجه به محتوا و کیفیت آثار و بیان طریق به آثار مؤلفان از جمله مطالبی است که نجاشی و شیخ طوسی بدان پرداخته اند. از سوی دیگر تنظیم و تدوین این دو فهرست بر اساس نام راویان و نیز جرح و تعدیل روایان، این دو کتاب رادر زمره ی کتاب‌های رجالی قرار داده و حتی باعث شده است که فهرست نجاشی به رجال نجاشی مشهور شود. در این پژوهش با تکیه بر جنبه های کتاب شناسی این دو فهرست چند هدف پیگیری می‌شود: شناسایی عمده ترین حوزه های میراث مکتوب شیعه درپنج قرن نخست؛ تبیین کلی سیر شکل گیری و تحول نگاشته های علمی در زمینه های مختلف در حوزه های حدیثی؛ تحلیل علل تنوع میراث مکتوب شیعیان با در نظر گرفتن دو مؤلفه ی زمان و مکان؛ شناسایی تأثیر گذارترین راویان در انتقال میراث و نیز فعال ترین عالمان شیعه در نگارش آثار؛ تحلیل نقش و تأثیر دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی شیعه تا قرن پنجم.<ref> [https://historylib.com/books/2693 ر.ک: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران] </ref>