جستاری در مذهب اسماعیلی فردوسی و بیست و سه گفتار دیگر از شاهنامه شناسان درباره دین و مذهب فردوسی: تفاوت میان نسخه‌ها

پرسش از دین و مذهب فردوسی، یکی از سؤال هایی است که پیوسته ذهن نگارنده راهم چون دیگرانی که به حوزه ی شاهنامه پژوهی وارد شده اند، به خود مشغول می داشت و به دلیل همین پرسش و سؤالاتی همانند آن، گه گاه مورد سرزنش برخی منتقدان قرار گرفته است که به راستی سخن گفتن از دین و کیش فردوسی، اساسا چه مشکلی را می گشاید و چه یاری ای به شناخت شاهنامه می رساند؟ پاسخ به این گروه که بیش تر فریفته ی زیبایی های ادبی به حق شاهنامه هستند و خویش کاری های دیگر این اثر در فرهنگ ما را چندان مهم نمی دانند، این خواهد بود که شناخت دین ومذهب فردوسی، چیستی اندیشه ی ایرانیان پیش رو آن قرن ها را روشن می سازد که البته این مسأله برای کسانی که صرفا می خواهند از یک متن ادبی لذت ببرند و به زیبایی های هنری اثر سرگرم باشند، موضوعی مهم نخواهد بود؛ اما دغدغه مندانی که سیر تحول فکری ایرانیان، تاریخ علوم عقلی در ایران، چگونگی افتادن در ابتذال خردستیزی و علل توسعه نیافتگی ایران را جست و جو می کنند و از سرگشتگی های فکری و تناقض در کردار ایرانی به تنگ آمده اند، قطعا شناخت برآمیختگی اندیشه ی ملی گرایانه و مذهب اسماعیلی فردوسی راه گشا خواهد بود. فردوسی از یک سو در پی آن است که با ارائه ی شاهنامه به عنوان آیینه ای از فرهنگ ایرانی، ضعف و نقص و البته شایستگی های این فرهنگ را بنماید و از سوی دیگر با درآمیختگی بخش کارآمد فرهنگی کهن ایرانی و تفکر شیعی (اسماعیلی) که خرد را اساس زیست مادی و معنوی خود ساخته است، طرحی برای زندگی ایرانیان به دست دهد. او این برآمیختگی فرهنگ کهن ایرانی و تفکر اسماعیلی را که در همان اندیشه های کهن ایرانی بنیاد دارد و پیکره ای اسلامی گرفته است، به زیبایی در دیباچه ی اثرش به نمایش می گذارد و این اندیشه و باور را در بن داستان های شاهنامه می پراکند. او با آمیزش فرهنگ دیرپای ایرانی و اندیشه ی شیعی، آمیختگی دین ورزی با خردگرایی، دنیاگرایی توسعه گرا و رستگاری اخلاقی یا به تعبیری دیگر، زیست اخلاقی هم راه با شاید را جست و جو می کند و البته چه طرحی برای زندگی در روزگار کنونی از این خوش تر. نکته ای دیگر را که گروه یاد شده از آن غفلت کرده اند، وجود اندیشه ی دینی (اسماعیلی) در بن داستان های شاهنامه است که حتی ساخت ادبی و زیبایی شناسی آن متن را رقم می زند و متأثر می سازد. در این باره کافی است به دیدگاه فردوسی درباره ی داستان های شاهنامه نگاه کنیم. از نظر نگارنده، این دید به داستان ها از بینش اسماعیلی فردوسی برمی خیزد که پس از این بدان خواهیم پرداخت؛ بنابراین آیا می‌توان جنبه ی ادبیاتی متن شاهنامه را از بن مایه های فکری و باوری سراینده اش جدا ساخت؟