در جستجوی رستگاری؛ اسماعیلیان پس از حمله مغول

در جستجوی رستگاری؛ اسماعیلیان پس از حمله مغول
پدیدآوران	نزارعلی ویرانی، شفیق (نویسنده) فرخی، زینب (مترجم) فرخی، سوفیا (مترجم)
ناشر	امیرکبیر
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۹
کد کنگره	‏

در جستجوی رستگاری؛ اسماعیلیان پس از حمله مغول تألیف شفیق نزارعلی ویرانی، ترجمه زینب فرخی و سوفیا فرخی؛ این اثر، یک بازسازی استادانه از تاریخ اسماعیلیان ایران است. نویسنده با تلاش های قابل ستایش و طاقت فرسا از طریق بررسی آرشیو و مطالعه ی دقیق منابع تاکنون ناشناخته، روایت های سنتی درمورد تاریخ جماعت اسماعیلیان را به طرز قابل توجهی بازنگری کرده است.

ساختار

مطالب کتاب در هشت فصل تهیه و تنظیم شده است:

فصل اول: بازیابی تاریخ گمشده

فصل دوم: بازگشت عقاب

فصل سوم: حجاب خورشید

فصل چهارم: دعوت به حق

فصل پنچم: اولی الأمر

فصل ششم: قبله ی عالم

فصل هفتم: راه سالک

فصل هشتم: رستگاری و امامت

معرفی کتاب

بعد از وفات امام جعفرصادق علیه السلام بین جانشینان اختلاف عظیمی حادث گشت به وجهی که شیعه ی امامی انشعابی را در خود به تجربه نشست. دراین میان، گروهی از پسرارشد او «اسماعیل المبارک» حمایت به عمل آوردند، در حالیکه گروه دیگری امامت پسر کوچک تر او موسی کاظم علیه السلام را به رسمیت شناختند. در هزار توی گذران زمان، پیروان اسماعیل به عنوان اسماعیلیه معروف گشتند، در حالی که پیروان امام موسی کاظم علیه السلام، بعد از غیبت امام دوازدهم، عنوان اثنا عشری یا شیعه ی دوازده امامی نام گرفتند. در این میان، امامان اسماعیلی در تکاپوی این بودند که برای گریز از چنبره ی سلطه ی دشمنانشان یعنی عباسیان، خود را در پرده ای خفا قرار دهند. سلسله ی عباسی رفتار بسیار خصمانه ای با علویان از جمله شیعه ی دوازده امامی و اسماعیلیه داشت؛ اما برخلاف شیعه دوازده امامی، اسماعیلیان تحت حاکمیت خلفای فاطمی و بعدا تحت حاکمیت امامان الموت، یک رقیب بزرگ سیاسی برای عباسیان تلقی شدند. بدین ترتیب عباسیان از آثار ضد اسماعیلی متعددی حمایت مالی نمودند و این امر به ایجاد سنت خصومت شدید با اسماعیلیان در نوشته های مخالفان خود منتهی شد. با وجود گستره ی مخالفت ها، این جماعت به دلیل برخورداری از یک ایدئولوژی پویا، دولت فاطمی را در مصر بنیان گذارد که از این دوران به عنوان عصر طلایی اسماعیلیه یاد می شود. متعاقبا این جماعت بعد از انشعابات درون فرقه ای، حکومت نزاری را نیز در الموت تأسیس کرد. عمده مطالعات نشان می دهد که در همین دوره افراد برجسته نقش چشمگیری در شکل گیری اسماعیلیه ایفاء نمودند. می توان اذعان داشت که اندیشه ی اسماعیلی بر تحولات بی شماری به ویژه در میان دیگر جوامع شیعه و حلقه ی صوفیان تأثیر گذاشت. ما همچنین شاهد تأثیر اسماعیلیه بر متفکران بزرگ و حتی قرن ها بعد بر اشخاصی دردوره ی صوفیه هستیم. با فرارسیدن موج ویرانگر مغولان، شاهد نابودی بخش عمده ی حکومت گران مسلمان هستیم چنانکه چهره ی سیاسی جهان اسلام به تمامی دگرگون شد. در این میان، اسماعیلیان درهزارتوی تاریخ ایران گم گشتند و به دست فراموشی سپرده شدند. تا اینکه با شروع عصر جدید مطالعات تاریخی، بر همگان اثبات شد که اسماعیلیه در دوران تاریک پس از حملات مغول نه تنها خاموش نبودند بلکه به حیات خود در ابعاد بسیار کوچک تر ادامه دادند. چنانکه قرن ها پس از تهاجم مغول، اسماعیلیان بار دیگر به یکی از مؤثرترین اجتماعات فرهنگی و معنوی جهان اسلام مبدل گشته اند. در واقع آن ها آشکارا از زمان چهل و چهارمین امامشان، از پرده ی گمنامی بیرون آمدند. اما علی رغم شهرت نوپای اسماعیلیان، به نظر می رسد که وقفه ی زمانی بین نابودی ظاهری اسماعیلیه و احیای مجدد آن همچنان درهاله ای از رمزو راز باقی مانده بود. تا اینکه نویسنده ی این کتاب توانست با تمرکز جدی بر این مقطع، به بازسازی استادانه ی تاریخ اسماعیلیان دست یازیده و بسیاری از پرسش ها و ابهامات را پاسخ دهد. این نوشتار کوششی بار فهم بیش تر مبهم ترین بخش این دوره است که ازحمله ی مغول تا آغاز دوره ی صفوی یعنی از میانه ی قرن هفتم تا پایان قرن نهم قمری ادامه دارد. هرچند حوزه ی کتاب حاضر عمدتا بر این دوره محدود است، اما تحلیل عقاید و تعلیمات اسماعیلیه در یک بازه ی تاریخی وسیع تری صورت گرفته و از منابع مربوط به بیش از هزار سال تاریخ استفاده شده است تا از این طریق پرتوی بر باورها و عقاید خاصی بیفکند که در آثار این دوره بیان شده اند. به این ترتیب این اثر در جستجوی شناخت و درک چگونگی بقای اسماعیلیان است و به تحلیل این نکته می پردازد که چگونه تعلیمات دینی و جهان بینی این جماعت به بقای آن ها یاری رسانده است. همچنین این کتاب که در زمره ی مهم ترین مراجع علمی برای شناخت منابع اولیه ی اسماعیلی محسوب می شود، گام بزرگی در شناسایی چندی از نویسندگان گمنام و ناشناخته ی اسماعیلی برداشته است و مخاطب را وادار می کند تا درمفروضات پیشین خود در مورد ادبیات این دوره تجدید نظر نماید و نظریه های پذیرفته شده را مورد بازبینی قرار دهد.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران