بیجان، احمد

احمد بیجان ‌
نام کامل	احمد بیجان؛
نام‌های دیگر	یازیجی‌زاده، یازیجی اوغلی، ابن الکاتب احمد؛
لقب	بیجان؛
نام پدر	صالح یازیجی (کاتب)؛
محل تولد	گلیبولی؛، ترکیه؛
محل زندگی	ترکیه؛
رحلت	د بعد از ۸۷۰ق؛
مدفن	گلیبولی، گورستان یازیجی اوغلی؛
خویشاوندان	محمد افندی؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ تصوف (طریقۀ بیرامیه)؛
پیشه	دانشمند، متصوف، نویسنده؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	دانشمند، متصوف، نویسنده؛
مشایخ	‌
معاصرین	حاجی بایرام‌ولی،
برخی آثار	1- انوارالعاشقین؛

اَحْمَدْ بیجان (د بعد از ۸۷۰ق/ ۱۴۶۶م)، دانشمند، متصوف و نویسندۀ ترک.

پدر

پدرش صالح یازیجی (کاتب) بود و اینکه برخی مآخذ نام پدر او را اصلاح‌الدین ذکر کرده‌اند، صحیح نیست.

ولادت، زادگاه

سال ولادت احمد معلوم نیست و از اینکه خود در انوار العاشقین گفته است که «حق تعالی احمد مسکین را در کنار دریا در شهر غازیان در گلیبولی آفرید»، چنین برمی‌آید که زادگاه او گلیبولی بوده است.

برادر، پدر

برادر او محمد افندی، معروف به بازیجی‌زاده و مؤلف محمدیه از مشایخ زمان سلطان مراد دوم (حک‍ ۸۲۴-۸۵۵ق/ ۱۴۲۱-۱۴۵۱م) بود و ازاین‌رو احمد بیجان به «برادر شیخ محمد» نیز مشهور است، ولی او را غالباً یازیجی‌زاده، یازیجی اوغلی و گاه ابن الکاتب احمد می‌خوانند. پدرش به کاتبی اشتغال داشته است و اثری منظوم در حدود ۵ هزار بیت در نجوم با عنوان شمسیه ساخته بود که در ۸۱۱ق/ ۱۴۰۸م آن را به پایان رسانده، و به اسکندر بن حاجی پاشا از خاندان دولت خان که در آنکارا می‌زیست، تقدیم کرده بود.

طریقۀ بیرامیه

احمد با پدر و برادر خود محمد از معلقره یا از قاضی کوی که از توابع معلقره بود، به گلیبولی آمدند و در آن شهر ساکن شدند. ظاهراً هنگامی که حاجی بایرام‌ولی مؤسس طریقۀ بیرامیه از ادرنه بازمی‌گشت، محمد یازیجی‌زاده و برادرش احمد با او دیدار کردند و به طریقۀ او پیوستند.

لقب

احمد در ایام چله‌نشینی بر اثر ریاضت چنان لاغر و ناتوان شد که او را «بیجان» لقب دادند.

‌پرداختن به جنگ

از عبارت انوارالعاشقین که می‌نویسد «الحمدلله که در گلیبولی با کفار جهاد کردیم و غزاها کردیم، گاه کافران بر ما چیره شدند و گاه ما بر کافران تاختیم»، برمی‌آید که احمد به جنگ نیز می‌پرداخته است.

وفات، مزار

تاریخ وفات احمد به درستی معلوم نیست. برخی منابع درگذشت او را ۸۶۰ق/ ۱۴۵۶م نوشته‌اند، ولی اگر تاریخ ترجمۀ شمسیۀ پدرش را که احمد در سال ۸۷۰ق/ ۱۴۶۶م به نثر درآورده است، صحیح تلقی کنیم، وی در این تاریخ یا اندکی بعد از آن درگذشته است. علاوه بر این، بنابر بعضی از نسخه‌های کتاب المنتهی، احمد بیجان در ۸۷۰ق در این تألیف خود تجدیدنظر کرده است. محل درگذشت او در همۀ منابع گلیبولی ذکر شده است. آرامگاه او قبلاً به نام گورستان یازیجی اوغلی خوانده می‌شد که اکنون در آن محل پارکی به همین نام ساخته شده است. تنها اولیا چلبی در جایی نوشته است که احمد بیجان در محلۀ «قورویاغلر» در شهر صوفیه مقیم بوده، قبرش هم در کنار جامع محمودپاشا در صوفیه واقع است. در صوفیه تفرجگاهی به نام «احمد بیجان مسیره‌سی» وجود داشته که در آن هنگام خانقاهی آباد نیز در آن بوده است و اکنون تنها باغ‌های آن بر جای مانده است، اما همو در جای دیگر نوشته است که احمد در کنار برادرش آرمیده است، مزار احمد بیجان در ۱۵ قدمی آرامگاه برادرش، محمد یازیجی اوغلی واقع است. کمی پایین‌تر از مزار، بر سر راه استانبول، چشمۀ یازیجی اوغلی قرار دارد که دارای دو کتیبه، یکی تاریخ ۸۰۷ق را دارد و دیگری مربوط به دوره‌های بعد است.

آثار

１. انوارالعاشقین،

این کتاب مفصل‌ترین و مهم‌ترین تألیف احمد بیجان است که ترجمه‌ای است آزاد از کتاب عربی برادرش محمد، با عنوان مغارب الزمان لغروب الاشیاء فی العین و العیان، در موضوعات مهم عرفانی که محمد خود از احمد خواسته است که آن را به ترکی ترجمه کند. محمد یازیجی اوغلی خود این کتاب را در ۱۱۹‘۹ بیت به نام رسالۀ محمدیه به ترکی به نظم آورده است. ترجمۀ این کتاب در ۸۵۰ق در گلیبولی آغاز شده، در محرم ۸۵۵ به پایان رسیده، و بارها چاپ شده است.

２. عجائب المخلوقات.

این کتاب خلاصه‌ای از کتابی است به همین نام از زکریا بن محمد قزوینی (د ۶۸۲ق/ ۱۲۸۳م)، دربارۀ گیتی‌شناسی، نجوم، جغرافیا و... که با ترجمه‌ای آزاد به ترکی درآمده است. این کتاب در ۱۸۸۸م در قازان به طبع رسیده است.

３. درّ مکنون، کتابی است در ۱۸ باب در موضوعات گوناگون دربارۀ عجایب آسمان‌ها، ملائکه، عرش، اقلیم‌ها، کوه‌ها، دریاها، شهرها، مساجد، گیاهان و میوه‌ها، تخت سلیمان، دیدار سلیمان و بلقیس، سیمرغ و عنقا، علامات آخرالزمان و موضوعات دیگری از این قبیل.

４. المنتهی علی الفصوص،

که به‌اختصار منتهی نامیده می‌شود، ترجمۀ شرح محمد یازیجی اوغلی بر شرح مؤید جندی است، بر فصوص الحکم محیی‌الدین ابن عربی، بنابر بعضی نسخه‌ها ترجمۀ این اثر در ۸۵۷ق/ ۱۴۵۳م یا در ۸۷۰ق/ ۱۴۶۶م در گلیبولی به پایان رسیده است. در تألیف این کتاب از منابع مختلف چون منازل‌السائرین، تذکرةالاولیاء و اصطلاحات الصوفیۀ کاشانی استفاده شده و در موارد مختلف از قرآن کریم و تفاسیر معروف و نیز از تورات و انجیل، اقوال و عباراتی نقل شده است. درویش حاج عبدالرحیم نقشبندی از خاندان ابوالسعود، این ترجمۀ احمد بیجان را نپسندیده و خود بار دیگر این کتاب را به نام لبّ منتهای فصوص به ترکی خلاصه کرده است.

۵. شمسیه، این کتاب ترجمۀ منثور مثنوی پدرش صالح است که به نام ملحمه و بستان الحقائق هم خوانده شده است. شمسیه دربارۀ نجوم و تنجیم و هواشناسی است که در جای‌جای آن برخی از ابیات مثنوی صالح نیز درج شده است. کتاب در ۸۷۰ق/ ۱۴۶۶م به پایان رسیده و به اعتبار ۱۲ ماه سال به ۱۲ باب تقسیم شده است.

۶. جواهرنامه، تنها اثرمنظوم او در ۴۰ بیت. این منظومه دربارۀ خواص طبی یاقوت، زبرجد، فیروزه، الماس و دیگر احجار کریمه است.

۷. روح الارواح، کتابی در تاریخ پیامبران که جزو آثار احمد بیجان‌آمده است. شاید این کتاب تحریر قسمت‌هایی از انوارالعاشقین یا المنتهی باشد که دربارۀ پیامبران است، چنانکه از اصطلاحات الصوفیه که بخشی از کتاب المنتهی است، نسخه‌های خطی و چاپی مستقلی دردست است.

رسالۀ احمدیه، که در برخی مآخذ به وی نسبت داده‌اند، از احمد مرشد دیار بکری (د ۱۱۷۴ق/ ۱۷۶۰م) است که به تأثیر محمدیۀ یازیجی اوغلی، به صورت اندرزنامه تألیف کرده است.

آثار احمد بیجان در موضوع‌های دینی، عرفانی و دانش‌های عمومی است و او خود اگرچه مردی عالم و متصوف بود، لیکن بیشتر به ترجمۀ آثار از زبان‌های فارسی و عربی به ترکی توجه داشت، و آثار او در شکل دادن به سبک و شیوۀ ادبی و علمی زبان ترکی در تاریخ زبان و ادب ترک دارای اهمیت خاص است. ‌

منابع مقاله

هاشم‌پور سبحانی، توفیق، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.