تناوتی، عبدالکافی بن ابی یعقوب

ابوعمار، عبدالکافی بن ابی یعقوب یوسف بن اسماعیل بن یوسف بن محمد تناوتی ‌
نام کامل	عبدالکافی بن ابی یعقوب یوسف؛
نام‌های دیگر	ابوعمار، عبدالکافی بن ابی یعقوب یوسف بن اسماعیل بن یوسف بن محمد تناوتی؛
تخلص	ابوعمار؛
نسب	تناوتی؛
نام پدر	ابو یعقوب یوسف بن اسماعیل بن یوسف بن محمد تناوتی؛
محل تولد	ورجلان؛، مغرب؛
محل زندگی	مغرب، تونس؛
رحلت	د پیش از ۵۷۰ ق؛
مدفن	حدود ۵ کیلومتری شمال غرب ورقلۀ کنونی؛
خویشاوندان	ابویعقوب یوسف بن ابراهیم؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ اباضیه؛
پیشه	متکلم، فقیه؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	متکلم، فقیه؛
اساتید	ابوزکریا یحیی بن ابی‌بکر ورجلانی؛
مشایخ	‌
معاصرین	ابویعقوب ورجلانی، یوسف بن خلفون مزاتی، سلیمان بن عبدالسلام وسیانی، عبدالوهاب بن محمد بن غالب انصاری؛
شاگردان	ابویعقوب یوسف بن محمد تناوبی، ابوالربیع سلیمان بن یومر، ابویحیی اسماعیل بن یحیی، ابوالفتح یا ابوالفتوح؛
برخی آثار	1- الموجز فی تحصیل السؤال و تخلیص الضلال ( المقال)؛

اَبوعَمّار، عبدالکافی بن ابی یعقوب یوسف بن اسماعیل بن یوسف بن محمد تِناوَتی (د پیش از ۵۷۰ ق / ۱۱۷۵ م)، متکلم و فقیه اباضی وهبیِ اهل وَرجلان.

وفات

تاریخ درگذشت ابوعمار در منابع تعیین نشده است، ولی از آنجا که وی شاگرد ابوزکریا ورجلانی بوده و ابوزکریا در اواخر سدۀ ۵ ق در گذشته و نیز ابویعقوب ورجلانی (د ۵۷۰ ق) در الدلیل و البرهان سخن از وفات او گفته، درگذشت وی باید در اواسط سدۀ ۶ ق رخ داده باشد.

نسب، خاندان

نسب ابوعمار به قبیلۀ بربر «تِناوَته» باز می‌گردد که شاخه‌ای از آن از دیرباز در واحۀ ورجلان می‌زیستند و خاندان وی در قریۀ تایغله سکنی داشتند. پدر ابوعمار، یوسف، پدربزرگش اسماعیل و نیایش یوسف همه از عالمان وهبی ورجلان بودند و دایی پدر ابوعمار، ابویعقوب یوسف بن ابراهیم از شیوخ وهبی سدراته و قاضی ورجلان بود.

تحصیلات

ابوعمار در چنین خاندانی پرورش یافت و از اوان نوجوانی در موطن خود روی به تحصیل علوم مذهب اباضی آورد و از مشایخ دیار خود، از آن میان ابوزکریا یحیی بن ابی‌بکر ورجلانی دانش آموخت. ابوعمار چندی به همراه ابویعقوب ورجلانی به درس او می‌نشست و تا هنگام مرگ با او ملازم بود. او پس از چندی تحصیل در ورجلان، برای فراگیری ادبیات عرب، فقه و کلام اهل سنت و احتمالاً منطق و علوم ریاضی راهی تونس گردید و چندین سال در آنجا به دانش‌اندوزی پرداخت. ابوعمار پس از اتمام تحصیل خود در تونس، به ورجلان بازگشت و چندی بعد با ابویعقوب سفری به حجاز کرد و طبعاً این سفر در شناخت او نسبت به گروه‌های مختلف مسلمین مؤثر بود.

زنده کنندۀ مذهب اباضیه

با وجود اینکه به روزگار ابوعمار، عالمان بزرگی چون ابویعقوب ورجلانی، یوسف بن خلفون مزاتی و سلیمان بن عبدالسلام وسیانی در میان اباضیان وهبیِ مغرب حضور داشتند، ولی در نمونه‌ای که از نظرخواهی غیراباضیان از شیوخ اباضی ورجلان در دست است، شخص ابوعمار مخاطب پرسش بوده است؛ این نمونه، نامه‌ای از فقیه عبدالوهاب بن محمد بن غالب انصاری است که در آن ابوعمار را دربارۀ مسائلی چون وعد و وعید و رؤیت خداوند مورد پرسش قرار داده و ابوعمار به عللی از پاسخ بدان احتراز کرده است، اما پس از وفات وی یکی از شاگردانش به نوشتن پاسخ دست یازیده است.

کثرت مکاتبات با اباضیان خارج از حوزۀ ورجلان، کثرت شاگردان و بسیاری تألیفات اَبوعمار، او را در تاریخ اباضیان مغرب به‌سان شخصیتی ویژه مطرح ساخته و موجب گشته تا به گونه‌ای اغراق‌آمیز او را زنده کنندۀ مذهب و گردآورندۀ تعالیم پراکندۀ آن قلمداد نمایند و شرح حال‌نویسان اباضی او را در رأس رجال آن روزگار (طبقۀ ۱۲) برشمارند.

شاگردان، راویان

در زمرۀ آنانکه از ابوعمار دانش آموخته و روایت نموده‌اند، نام این کسان ثبت شده است؛ ابویعقوب یوسف بن محمد تناوبی، ابوالربیع سلیمان بن یومر، ابویحیی اسماعیل بن یحیی و شخصی با کنیۀ ابوالفتح یا ابوالفتوح.

مقبرۀ ابوعمار

مقبرۀ ابوعمار در حدود ۵ کیلومتری شمال غرب ورقلۀ کنونی زیارتگاه اباضیان بود. بر پایۀ گزارش اسموگورزوسکی (از حدود سالهای ۱۹۲۵-۱۹۲۶ م) اباضیان ورقله در بهار هر سال بر مزار ابوعمـار گـرد آمـده، مراسـم ویـژه‌ای به جـای می‌آوردند.

آثار

آثار چاپی:

１. الموجز فی تحصیل السؤال و تخلیص الضلال ( المقال)،

اثری است کلامی و فرقه شناختی در دو جزء. وی در این کتاب به بررسی و رد اقوال صاحبان مذاهب گوناگون پرداخته و از مذاهب غیراسلامی چون دهریه، ثنویه و منکران نبوت پیامبر (ص) گرفته، تا برخی فرق مسلمان را مورد نقد قرار داده و به تبیین نظریات و مواضع کلامی اباضیان وهبی پرداخته است. این کتاب در ۱۳۹۸ ق / ۱۹۷۸ م به کوشش عمار طالبی در الجزیره به چاپ رسیده است.

２. الفرائض،

در مسائل ارث که در مدارس اباضی افریقا از رواج ویژه‌ای برخوردار بوده و نسخه‌های متعددی از آن با روایات متفاوت در کتابخانه‌های مزاب یافت می‌شود. فان اس اشاره کرده که این کتاب به چاپ رسیده است.

آثار خطی:

１. السیر،

در تاریخ و رجال اباضی مغرب که نسخه‌ای از آن در مزاب نشان داده شده و گویا نسخه‌ای دیگر از آن در مجموعۀ دانشگـاه لووف (اکنـون در کـراکوف) نگهـداری مـی‌شود.

２. شرح الجهالات،

که شرحی است بر متن الجهالات از ابواسماعیل بشیرمزاتی در مسائل مختلف کلامی از خداشناسی، اسلام و کفر، ولایت و برائت و دیگر مسائل که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانۀ قطب در مزاب و نسخه‌ای دیگر در کتابخانۀ مدرسۀ زبان‌های شرقی دانشگاه کراکوف یافت می‌شود.

عمرالنامی در فهرست نسخه‌های اباضی از اثری تألیف ابوعمار با عنوان مختصر طبقات المشایخ نام برده که با عنوان المختصر در کتاب «ذکر اسماء بعض شیوخ الوهبیة» از آن یاد شده و ممکن است با آنچه در برخی منابع طبقات المشایخ یا الترتیب نامیده شده است، یکی باشد. به هر روی، ابوعمار را کتابی در طبقات مشایخ اباضی بوده که عالمان را از طبقۀ صحابه تا زمان وی در بر می‌گرفته و در آن نخستین‌بار طبقات ۵۰ ساله در طبقه‌بندی رجال اباضیه ارائه گردیده است. این کتاب شالودۀ اصلی تألیف طبقات المشایخ درجینی بوده و بسیاری از مندرجات آن در کتاب درجینی نقل شده است.

آثار یافت نشده:

۱. الاختلاء، ۲. الاستطاعة، در مسألۀ کلامی قدر‌. ‌

منابع مقاله

پاکتچی، احمد، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.